İsmail Hakkı Küpçü

İNSANLIĞIN SU SORUNU ÜZERİNE

Yeryüzündeki tatlı su kaynakları hakkında, konuyu istatistiki verilerle işleyen çok sayıda yayın var. Her gün yeni bir yayın çıkıyor. Bir konuda bu kadar çok yayın varsa, gün geçtikçe de bunlara yenileri ekleniyorsa, o konu çok önemlidir. Yayınlanan bu eserlerin, yapılan söyleşilerin hepsi, mevcut su kaynaklarının, gelecekte çok yetersiz kalacağını vurgulamaktadır.

Biz bu yazımızda, konunun neden önemli olduğunu irdelemeye çalışacağız.

Su sorunu denilince, sadece insanların ihtiyacı akla gelmektedir. Hâlbuki insanlarla birlikte diğer bütün canlıların suya ihtiyaçları vardır. Denizlerde yaşayanların dışındaki bütün hayvanlar ve bitkiler tatlı su olmadan yaşayamazlar.

İnsanlığın nüfusu, son yıllarda, neredeyse parabolik olarak artmaktadır. Artan insan nüfusunun beslenebilmesi için, hayvanların ve bitkilerin miktarlarının da aynı oranda artması gerekmektedir. Dolayısıyla, tatlı suya olan ihtiyaç daha fazla artmaktadır.

Günümüzdeki hayvan yetiştiriciliği, çiftliklerde yapılmaktadır. Çiftliklerde yetişen hayvanların su ihtiyaçları ise daha fazladır. Hem içmeleri için su gereklidir, hem de hareketsiz olduklarından, yaşadıkları ortamın temizliği için gereklidir. Bu su ihtiyacı da, hayvanların içerisine girerek içecekleri ve temizlenecekleri nehirlerden karşılanmamaktadır. Çiftliklerin hayvanları yetiştirebilmeleri için, suların borularla taşınması şarttır.

Hayvanlar, eskiden otlatma yöntemiyle yetiştiriliyorlardı. Ancak bilgisiz ve sadece şahsi menfaatini düşünen insanların yanlış uygulamaları yüzünden, otlaklar çok azaldı. Azalan otlaklar, yağmurları da olumsuz etkilemeye başladı.

Bitki yetiştiren çiftçiler de, benzer bilgisizlik ve menfaat çarkının içine düştüler. Daha çok su vererek daha çok ürün alacaklarını zannettiler. Aşırı sulanan topraklar çoraklaşmaya başladı.

Hem hayvan yetiştiricilerine hem de çiftçilere göz yuman hükümet yetkilileri, yeryüzünün bizlere bahşettiği imkânları israf ederek gelecek nesilleri zor duruma düşürdüklerini göremediler.

Bu hatalarından ders almayan hükümetler ve çiftçiler, yer altı su kaynakları olan akiferleri de, bilinçsizce kullanmaya başladılar. Yerin merkezine doğru rastgele borular salınarak, akiferlerden yeryüzüne su çıkarıldı. Ancak, doğa, yukarıya çıkarılan suların yerine yenisini yeterince karşılayamadı. Hâlbuki doğanın kendisini tamir gibi bir özelliğinin olduğunu, bilim insanlarının ifadelerinden öğreniyoruz. Buna rağmen doğanın kendisini tamir ederek, akiferleri tekrar eski haline gelecek şekilde  dolduramamasının iki sebebi vardır. Birincisi, azalan ormanlar ve otlaklar, daha az yağmur yağmasına sebep oldular. İkincisi, ormanların olmadığı bölgelere rüzgârlarla sürüklenen bulutların getirdiği yağmurlar aniden ve çok yağdıklarında, sel olup denizlere aktılar. Sonuçta su, yerin çok altındaki akiferlere yeterince inemedi.

Bilindiği gibi, dünyadaki insan nüfusu, fakir ülkelerde çok daha hızlı artmaktadır. Bu ülkelerin çiftçileri, yeterince bilinçli değiller. Küçük çaplı üretim yapmak zorundalar. Üretimlerinde, yeni teknolojileri kullanmak için maddi güçleri çok zayıf. Dolayısıyla, zengin ülkelerin çiftçilerinin mahsullerinin fiyatlarıyla rekabet edemiyorlar. Kazanamayınca, şehirlere göç ediyorlar. Fakir ülkelerde yaşayan insanların %70’lere varan çoğunluğu, şehirlere sığınmışlar.

Nüfusu hızla artan şehirlerin su ihtiyaçlarını karşılamayı, fakir ülkeler tek başlarına başaramazlar. Ülke tatlı su kaynakları açısından zengin olsa bile, bunları şehirlere getirmenin maliyeti yüksek olmaktadır. Bu maliyete, birde kullanılan suyun geri toplanması demek olan kanalizasyon masrafı eklenmektedir. Ülkelerin hem içme suyunu hem de kanalizasyonu yeterince sağlayamaması, hastalıklara davetiye çıkarmaktadır.

Nitekim 19uncu ve 20inci yüz yılın bazı yaygın hastalıkları, yeniden görülmeye başlamıştır. Her hastalığın tedavisi ilaçla yapılmaktadır. Ancak, fakir ülkelerin ilaç sanayileri yok gibidir. İlaç ve hastalığı teşhis edecek tetkikler için gerekli malzemeler konusunda, çoğunlukla yurt dışına yani zengin ülkelere bağımlıdırlar. Dolayısıyla, su azlığından dolayı ortaya çıkabilecek kolera gibi salgın hastalıklara dikkat edilmelidir. Eğer zengin ülkelerin desteğindeki Dünya Sağlık Örgütünün müdahalesi yetersiz kalırsa, tehlike, insanlık açısından büyüyebilir.

Bütün ülkelerde, işsizlerin çoğunluğu şehirlerde yaşamaktadır. Şehirlerdeki su kaynakları yeterli olsa bile, işsiz insanların sağlık şartlarına uymaları daha zordur.

Eğer, şehirlerdeki içme suyu azlığı, kanalizasyon yetersizliği, işsizlerdeki artış, beslenmedeki zafiyet, işsizlerin zengin ülkelere olan kaçak göçleri ve kuraklık şartları aynı anda oluşursa, Dünya Sağlık Örgütünün müdahalesi, salgın hastalıkların bütün dünyaya yayılmasını engelleyemez.

Demek ki su sorunu, sadece fakirlerin veya su kaynağı yetersiz olan devletlerin meselesi değildir. Küreselleşen dünyada, sorun bir anda herkese sıçrayabilir. Bu sebeple, sorun insanlığın bütününe aittir. Dolayısıyla, çözüm de birlikte gerçekleşebilir.

Çözüm için sadece, su kaynakları ve suyun idareli kullanılması konusuna yoğunlaşmak, bizi bir sonuca ulaştırmaz. Çözüm için, su sorununa yol açtığını makalemizin içerisinde bahsettiğimiz hususlar da, birlikte değerlendirilmelidir.

Hızlı nüfus artışını düşürmek, hayvan ve bitki ihtiyacını da azaltacağından, su ihtiyacını da azaltacaktır. Hayvan ve bitkilerin yetiştirme yöntemlerinde yapılacak yenilikler, su ihtiyacını azaltma yönünde olursa, sorunun çözümü daha kolaylaşır. Şehirlere göçü azaltacak tedbirler de, çok yönlü ele alınmalıdır. Akiferlerin şuurlu bir şekilde kullanımı, çözüme katkı sağlayacaktır. Sadece ağaç dikme şeklinde olmayıp, ağacı büyütmeye yönelik olarak ağaçlandırmaya verilecek özel destekler de, yağmurların artmasına ve sellerin azalmasına vesile olarak, su sorununun çözümüne yardımcı olacaktır. Sağlık konusunda insanları bilgilendirme ve ilaç sanayisini veya vakalara hızla müdahale edilmesini, dünya çapında yaygınlaştırmak da, çok faydalı olacaktır.

Biz, su uzmanı değiliz. Biz, sorunun çözümünün, konuya çok yönlü yaklaşılmadan gerçekleştirilemeyeceğini vurgulamaya çalışıyoruz. Ayrıntılar, farklı alanlardaki uzmanların birlikte çalışmaları ve istişare etmeleri sonucunda oluşturulursa, daha çabuk ve daha güzel sonuç alınabilir.

DEVLETLERİN GÜCÜ NEREDEN GELİR

Takdir edileceği gibi, devletlerin gücü tek bir etkene bağlı değildir. Buna rağmen, ordusu güçlü olan devletin kendisinin de güçlü olduğu yönünde bir genel kanaat vardır. Ancak, orduların büyüklüğü, tek başına devletin de güçlü olduğunu göstermez. Sovyetler Birliğinin dağılmasından kısa süre önce ABD’de yapılan yayınlarda, Kızıl Ordunun çok güçlü olduğunu ifade eden rakamlar yayınlanıyordu. Gerek asker sayıları gerekse tank ve top sayıları karşılaştırması yapılıyordu.

Fakat bu karşılaştırmalar yapılırken, Sovyetler Birliği dağılım sürecine girmişti. Demek ki, ordunun gücü, tek başına bir anlam ifade etmemektedir. Ayrıca asker sayısı da önemli değildir. Hattâ elindeki silahların sayısı değil, teknolojik üstünlüğü önemlidir.

Bir devletin gücü, tabii kaynaklarının varlığına da bağlıdır. Ancak yeraltındaki zenginlikler, tek başına ülkelerin güçlü olmalarını sağlamaz. Sağlamadığını, birçok Afrika ülkesi, Suudi Arabistan, Rusya ve diğer çok sayıda devletin durumu, bizlere net olarak göstermektedir.

Bir devletin gücü, vatandaşlarının okuma yazma bilme oranlarıyla bağlantılıdır. Bilhassa ekonomik açıdan fert başına düşen milli gelirler ile okuryazarlık karşılaştırıldığında, bağlantının çok güçlü olduğu görülür. Nitekim Afrika ülkeleri, Hindistan, Bangladeş gibi ülkelerin okuryazarlık oranları ile Japonya, Güney Kore, Yeni Zellanda gibi devletler karşılaştırıldığında, bu bağlantı daha net anlaşılır. Aynı farklı durum, 1913 yılında, Batı Avrupa devletleri halkları ile Osmanlı devletinin halkının okuryazarlık oranlarında da geçerli idi.

Fakat okuryazarlık oranının yüksek olmasının, devletin ekonomik gücünü tam olarak göstermediğinin örnekleri vardır. Stalin dönemindeki Sovyetler Birliğinde okuryazarlık oranı, muhtemelen Japonya ile benzerdi. (Bu konuda net bir bilgi elde edemedim. Ama farklı bilgileri birleştirerek bu kanaate vardım.) Aynı dönemde Sovyetler, tabii kaynaklar açısından Japonya ile kıyaslanamayacak kadar çok zengindi. Bu iki etken birleşmesine rağmen, Japonya’daki kişi başına milli gelir, Sovyet vatandaşlarından çok daha fazla idi.

Nitekim bazı araştırmacıların kanaati, 1930’lardaki Japon ekonomik kalkınmasının 1970’lerden sonraki gelişmelerden daha mucizevi olduğu yönündedir. 1913’lerde başlayan Japon ekonomik kalkınması, 1929 Dünya Ekonomik Buhranına rağmen, 1938’e kadar, ABD ekonomik büyümesinin üç katı büyüklüğünde gerçekleşmiştir. Bu gelişme, Japonya’da 1920’lerde yaşanan ve 1927’de çok sayıda bankanın batmasına sebep olan sıkıntılara rağmen sağlanmıştır.

Bir devletin gücü, halkının hayal gücüyle doğru orantılıdır. Devleti yönetenlerin uygulamaları halkın hayal gücünü sınırladıkça, devletin gücü de, gerçek anlamda, zayıflar. Sovyetler Birliği ve Japonya karşılaştırması bu duruma verilebilecek güzel bir örnektir. İki farklı sistemle yönetilen bu ülkelerin uygulamalarının halk üzerindeki etkileri çok net olarak görülebilmektedir.

1917’de Komünist Bolşeviklerin, Rusya’da iktidarı ele geçirmelerinden önceki yıllarda (1913), bir Rus vatandaşı, bir Japon’a göre 3,5 kat daha verimli idi. Ancak 1928’e gelindiğinde bu durum tam tersine dönüşmüştü. Japonların verimliliği, Rusların 4 katına çıkmıştı. Bu devasa farkın oluştuğu ortam, Stalin’in sanayileşmeyi sağlamak için başlattığı büyük gayretlere denk gelmiştir. Bu sonuçlar, Stalin’in ülkesinde uygulanan sistemin yanlışlığını gözler önüne sermeye yeterlidir. Demek ki, ülkelerin gücü, halkının hayalleriyle doğru orantılıdır.

Bir devletin gücü, halkının fert olarak kabiliyetinden ve halkın birbirleriyle olan bağlarının gücünden de gelir. Amerika’nın başlangıçtaki gelişmesine bakalım. Yaşadıkları ülkelerdeki yaşamı yeterli görmeyen hırslı maceraperestlerin Amerika’ya göçleri, bu ülkenin ekonomisinde çok etkili olmuştur.  Daha sonraki dönemde bu kabiliyetli insanlar, aralarındaki ilişkileri hukuken düzenledikçe ülke kalkınması hızlandı.

Amerika’nın bir başka avantajı da insanların kökenleri açısındandı. Göçmenler, sınırlı sayıdaki ülkelerden geldiler. Bu sebeple konuşulan dil sayısı da az idi. Hâlbuki aynı dönemde Rusya’da veya Osmanlı’da yüz civarında dil konuşuluyordu.  Çok fazla dilin olması, fertler arasındaki bağların zayıf olmasına ve hattâ arada kin oluşmasına ortam hazırlayabilmektedir.

Japon halkında da, bireyler arasındaki bağlar daha güçlüydü. Çünkü Osaka bölgesindeki bazı farklılıklar hariç, homojenlik vardı. Konuya bu açıdan bakılınca, fertlerin kabiliyetleri kadar aralarındaki bağların da önemli olduğu anlaşılır. Osmanlı veya Rusya’daki bireylerin kabiliyetleri, Japonya veya Güney Kore’dekiler ile aynı olsa bile, fertler arasındaki bağın kuvveti çok farklı olduğundan, kalkınmaları da farklı oldu.

Bir devletin gücü, teknolojik üstünlüğü ile doğru orantılıdır. Teknolojideki gelişmeler de, mühendis ve bilim insanlarının sayıları ve kaliteleri ile doğru orantılıdır. Bu konuda, bu sitede yayınladığımız “Mühendis le Bilim İnsanı Sayıları ve Kalkınma Üzerine” başlıklı yazımızda bazı örnekler verdik. Bilindiği gibi, Türkiye ve birçok kalkınmakta olan ülkede okuryazar oranı, teknolojik açıdan üstün ülkelere yaklaştı. Ancak iki gurup arasındaki teknoloji farkı kapanmak yerine açılmaya devam ediyor. Demek ki, önemli olan okuryazarlık değil, mühendis ve bilim insanı sayısı ile kalitesi.

Bir devletin gücü, bireylerinin sürekli öğrenme mücadelesi içerisinde olanların sayısıyla doğru orantılıdır. Ancak öğrenme gayreti, uygulamaya yönelmezse, yeterince etkili olmaz. Öğrenilenlerin uygulanması, üretim ile gerçekleşir. Üretimden maksat, sadece mal imalatı değildir. Hizmet ve bilgi üretimi de önemlidir. Sonuç olarak, mal, bilgi ve hizmet üretiminden en az birini yapan insanlara sahip ülkeler, daha güçlü olurlar. Bu üçlü üretimin ikisini veya üçünü bir arada yapan insanlara daha çok sahip olan ülkeler, çok daha güçlü olurlar.

Bir devletin gücü, yöneticilerinin, kabiliyetli ve şahsiyetli olmalarıyla doğru orantılıdır. Her devlet kendi tarihine baktığında, bu gerçeği görür. Aynı ülke, benzer şartlara sahip iken, farklı yöneticilerin idaresinde farklı sonuçlar almıştır. Bir ülkenin, kabiliyetli ve şahsiyetli yöneticilerin idaresinde iken ki gücü ile beceriksiz ve şahsiyetsiz oğulların yönetimindeki gücü arasında dağlar kadar fark olmuştur.

Bir devletin gücü, adalet mekanizmasının işleyişine bağlıdır. Kutadgubilig adlı eserinde Yusuf Has Hacip, “Türk için adalet esastır, devlet adalettir. Adalet sarsılınca, devlet parçalanır” der. Birçok devletin yıkılışı, halkına karşı adaletsiz davranan iktidarlara kızan insanların, düşmanlarla işbirliği yapması sebebiyle gerçekleşmiştir.

Bir devletin gücü, çocuklarına ve gençlerine verdiği eğitimle bağlantılıdır. Eğitimin amacı, insanların kafalarını kütüphanenin bir şubesi yapmak olursa, o insan bilgisini kendi menfaati doğrultusunda kullanır.

Bir devletin gücü, fakir ve düşkün insanlarını koruyup kollamasıyla bağlantılıdır. Fakirlerini kollamayan devletler bir süre sonra iç kargaşa ile karşılaşmışlardır. Her kargaşa, devletlerin güçlerini tahmin edilenden fazla zayıflatmıştır.

Bir devletin gücü, halkının tasarruf eğilimi ile bağlantılıdır. Japonya, Güney Kore gibi ülkelerin kalkınmalarının sebeplerinden birisi de halklarındaki tasarruf eğilimi olmuştur.

Bir devletin gücü, insanlarının birbirlerini ve doğayı korumalarıyla bağlantılıdır. Bir ülke halkı, aralarındaki dil, din, mezhep, soy, zenginlik, soyluluk gibi farkları sorun ederse, birbirlerine karşı güvenleri kaybolur. Birbirine güvenmeyen halklar, gerek barış ve gerekse savaş ortamlarında, birbirlerini korumazlar. Birçok savaşın kaybedilmesinin sebebi, ordu mensuplarının birbirleri ile olan iç çekişmeleri olmuştur. Birbirlerini korumayan insanlar, doğayı hiç korumazlar.

Demek ki, bir devletin gücü, ayrıntılardaki başarısıyla bağlantılıdır.

Dünyanın ve insanlığın da gücü, ayrıntılardaki başarısıyla bağlantılıdır.

KERİM DEVLET, KÂMİL İNSAN

Osmanlı Türk Devleti, “kerim devlet” anlayışındadır. Tebaasının dilindeki adı “Devleti Âli Osman”dır, yani yüce devlettir. “Soylu”dur, ama insanlara tepeden bakmaz. “Muhteşem”dir, ama insanları ezmez. “Büyüktür”, ama insanları ürkütmez. Mazlumların koruyucusudur. Zalimlerin ve zorbaların korkulu rüyasıdır. Yeni fethettiği yerlerdeki halklar için de aynı anlayıştadır. Eşitlikçidir, ayrım yapmaz. Hoşgörülüdür, ama ihaneti affetmez.

Neden böyle olduğunu daha iyi kavramak için, Osmanlıdaki genel yapıyı ve anlayışı kısaca tanımak gerekir. Aşağıda irdeleyeceğimiz konular genel anlamda Tanzimat döneminden sonra değişikliğe uğramaya başlamış, zaman içerisinde Avrupa bütün kurumlarıyla beraber Osmanlıyı kuşatmıştır.

Osmanlı, Avrupa ile tanıştıkça, onları madde olarak görür. Kendisini, ruh olarak tanımlar. Bu sebeple, bazı aydınlarının gayretlerine rağmen, Avrupa’ya hemen intibak edemez. Halen, madde ve ruh ayrımı geçerlidir. 1492’de maddeye önem veren Avrupa’nın uzaklaştırdığı Yahudilerin melce bulabildikleri tek yer, “ruh” olan Osmanlı idi. Günümüzde de benzer anlayış vardır.

Osmanlının yükseliş devrinde aydın, toplumun herhangi bir ferdidir. Zevkleri, basitlikleri, kutsalları ile halka benzerlerdi. Aydınların imtiyazları yoktu. İmtiyaz peşinde de koşmamışlardı. Bu yüzden daha çok saygı görürlerdi.

Osmanlı’nın, saklayacak yaraları yoktur. Başkalarının yaralarını da teşhir etmeyi düşünmez. Hikâyelerinde bu durum açıkça görülür. Hikâyeleri, ya bir cengâveri destanlaştırır veya “hisse alınacak kıssa” şeklindedir. Belki de bu sebeple, Osmanlıda roman oluşmadı, Batıdan ithal geldi. Yüzyıllarca devam eden Divan Edebiyatında, roman yoktu. Osmanlıya göre anlatılanlar, ya geçmiş insanları övmeli ya da hisse alınması için kısa olmalıdır. Osmanlıya göre roman, gevezeliktir. Başkalarının hayatını, bütün çıplaklığıyla insanların önüne atmaktır.

Avrupa’da roman, sınıf kavgalarıyla birlikte ortaya çıktı. Hâlbuki Osmanlı, genel anlamda, kalpten inanan bir toplumdu. Bu nedenle sınıf oluşmadı. İnanan ve sıkıntılarını kendi içinde çözen bir toplumda, romandaki gibi hayali çözümlere ihtiyaç yoktu. Vakıflar, tarikatlar insanların sıkıntıları için çözüm üreten yerlerdi. Tasavvuf anlayışı, en büyük acıları yaşayan sıkıntıya düşmüş çilekeş insanları, hayata bağlıyordu.

Osmanlıda şiir, nezih olmak zorundadır. Tamamen halkın ürettiği türkülerde bile, aynı nezih anlatım vardır. Şiir hak ve hakikati müdafaa etmelidir. Dolayısıyla şair, vakur ve selim bir zevke sahip olmalıdır. Bu sebeple, Osmanlıda hiciv pek yer bulmaz. Heccav olanlar bile, hicivlerini kısa tutarlar ve nezih olmasına dikkat ederler. Bu yönleriyle ünlü Romalı hiciv şairi Horace’a benzerler. Hem bilgedirler hem de zariftirler. Osmanlıda böyle olmasının bir başka nedeni de, heccavın, insanlara vereceği farklı bir değerler anlayışı olmamasıdır.

Osmanlıya, Avrupa’dan giren kavramlardan bir tanesi de, polemiktir. Polemik, Latincede savaş demektir. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre, açık tartışma anlamındadır. Ancak polemiğin anlamı giderek sertleşmiştir. Hâlbuki Osmanlıda, polemik yani açık tartışma yoktur. Onun yerine istişare vardır. Çünkü imanın olduğu yerde savaşa veya dalaşmaya gerek yoktur.

Polemik yapan insanda yumuşak kalplilik olmaz. Polemik ustalarından Voltaire, ölenler için şöyle düşünür: “ölenlere tek borcumuz kalmıştır; hakikat”  Hâlbuki İslâmiyet’in öğüdü, ölülerimizi hayırla yadetmektir. Sağlığında iken kızdığımız bir kişi için bile, böyle davranılması istenilir. Halen uygulanan bir anlayıştır.

Osmanlının Batıdan bir diğer farkı, okuma konusundadır. Osmanlı okuyarak değil, duyarak ve görerek öğrenmeyi yeğ tutar. Okumak elbette çok güzel bir şeydir. İçimizdeki meçhul âlemin kapılarını açan bir anahtar olarak tanımlanmıştır. Ancak, okumak insan zihnini uyandırmak yerine, insan zihninin yerini alırsa, fayda yerine zarar verebilir. Okuduğumuz kitapta bulduğumuzu, doğrudan hafızamıza yükler, onu sindirmeye çalışmazsak, okuduğumuzu hayatımıza katıp anlamlandıramayız.  Okumak için okursak, bir faydası olmaz. Aksine, okumak için okumamız arttıkça, hafızamız da, düşünce mekanizmamız da bozulabilir. Hâlbuki okumak, zihni hayatımızı derinleştirmeli, zekâmızı kibarlaştırmalıdır.

Aslında günümüzde de bütün dünyadaki şikâyet, okumadığımız şeklindedir. Bazı ülkelerin aydınları bu konuda karşılaştırmalar yaparken şöyle sorarlar. “Bir İngiliz’in veya bir Fransız’ın içkiye verdiği para, kitaba verdiğinin kaç mislidir?” Bu soruyu sorduktan sonra şu yargıya varırlar: “Tek hedefi para olan bir insan veya kitle (yığın) yaşayamaz. Kendini yığın haline getiren bir millet ölümsüz olamaz.” Bu yargı her ülke için geçerlidir.

Hemen her milletin tarihinde, devletlerinin kerim devlet olarak tavır aldığı dönemler vardır. Ama bunların içerisinde halktan başlayarak devlet yönetimine yansıyan ve daha uzun ömürlü olanı Osmanlıda görülmüştür. Bu anlamda halk ve devlet bütünleşmiştir.

KÜRESELLEŞEN DÜNYADA MİLLİ TİCARET VE MİLLİ SİYASET ÜZERİNE

Bu konularda sağlıklı bir fikre ulaşmak için, mevcut durumu irdeleyerek kendimize bazı sorular sorabiliriz.

Bir malın üretiminin yapılabilmesi için sermayeye ve işgücüne ihtiyaç vardır. Üretilen malın ticari olarak değer kazanabilmesi için, hem güçlü bir sermayeye hem de teknolojiye ihtiyaç vardır.

Günümüzde, para yani diğer bir deyişle sermaye, sınır tanımadan dünyanın istediği bölgesine gidebiliyor. Patent yasaları ve fikri mülkiyet hakları gibi korumacılıklara rağmen, teknoloji taklit edilebiliyor. Bilhassa kaliteli işgücü, sınırları aşarak kendine iş bulabiliyor.

Ülkeler arasında, para, işgücü ve teknoloji alanında böylesine geçişlerin olduğu bir ortamda, bir ülkede üretilen bir malın, o ülkenin milli ürünü olduğunu nasıl iddia edebileceğiz?

Bir Amerikan üniversitesinde çalışan Pakistanlı bir öğretim üyesi, yaptığı araştırmaların sonunda Nobel ödülü alırsa, bu ödül Amerikalıya mı, yoksa Pakistanlıya mı verilmiş oluyor?

Bir Alman şirketi, Çin’de fabrika kurarak üretim yapıyor. Bu durumda yapılan üretim, Alman malı mı, yoksa Çin malı mı sayılmalıdır?

Bir Güney Kore otomobil firması Türkiye’de fabrika kurduğunda, yapılan sermaye yatırımını ve üretilen otomobili hangi ülke sahiplenmelidir?

Meksika’daki orta büyüklükte yani KOBİ niteliğinde bir şirket, hisselerinin çoğunu veya tamamını bir İngiliz şirketine devrediyor. Fakat devralınan Meksika firmasının ismi aynı kalıyor. Bu durumda firmanın sermayesine ve üretimine hangi ülke siyasetçisi bizimdir demelidir?

Daha karmaşık bir örnek verelim. Bu sitede yayınladığımız “Enerji İhtiyacımızın İlginç Sebepleri” başlıklı makalemizde enerji israfıyla bağlantılı olarak anlattığımız bir vakıa şöyleydi:

“Yediğimiz bir kavanoz fındık ezmesinin soframıza geliş hikâyesine bir bakalım. Marka sahibi olan, firmanın merkezi İtalya’dadır. Fındığı Türkiye’den alıyor. Şeker Brezilya’dan getiriliyor. Vanilyalar Çin’den, kakaoları Nijerya’dan alınıyor. Malezya’dan palmiye yağı geliyor. Dünyanın her köşesinden getirilen hammaddeler, yine dünyanın başka köşelerindeki fabrikalarda işleniyor. Fabrikalar; Avusturalya, Rusya, Avrupa ve Amerika’da bulunuyor. Dünyanın farklı köşelerinden hammaddeleri toplanıp, neredeyse beş kıtadaki fabrikalarda işlenen bir kavanoz fındık ezmesinin satış ofisleri, yine dünyanın farklı köşelerinde bulunuyor. Meksika, Güney Afrika, Hindistan, Çin ve Japonya’daki bürolardan pazarlanıyor.”

Bu organizasyon karşısında, üretimin hangi ülkeye ait olduğunu nasıl söyleyeceğiz? Borsa satışları sayesinde sermaye farklı hissedarlara dağılmışsa, işgücü farklı ülkelerin insanı ise, satış ağı farklı ülkelere ait ise, hangi ülkenin siyasetçisi, işin hangi kısmına sahiplenebilir?

Bir Fransız otomobil firmasının ürettiği otomobilin bazı parçaları başka ülkelerde başka firmalar tarafından imal ediliyor. Diğer ülkelerde imal edilen bu parçalar, Fransa’da birleştiriliyor. Bir Japon firması da, İngiltere’de otomobil fabrikası kuruyor. Her iki firma da, Avrupa Birliği ülkelerine satış yaparken bazı zorluklarla karşılaşıyor. Bu durumda, Fransız siyasetçisi, Fransa’da montajı yapılan ama parçalarının çoğu başka ülkelerde üretilen bu otomobil satışını savunurken, Fransa’nın menfaatini mi savunmuş oluyor? İngiliz siyasetçi, Japonca ismiyle üretim yapan firmanın önündeki zorlukları kaldırmak için mücadele verince, İngiliz çıkarlarını mı korumuş oluyor?

Siyasetçiler, savunmalarında, aldıkları vergiye mi bakacaklar, çalışan işçilerin bir kısmının kendi ülkelerinden olmasını mı esas alacaklar? Eğer yatırımı yapan şirket, değişik ülkelerdeki üretimlerini, montaj yapılan ülkeye getirirken, muhasebecilerinin geliştirdiği dâhiyane yöntemler sonucunda, hiçbir ülkede doğru dürüst vergi vermiyorsa, siyasetçinin yapacağı savunma ne anlama gelecektir? Bir şirketin yatırımı yaptığı ülkeye ilave ettiği katma değerin miktarı, şirketin işçilere ödediğinden bile az ise, siyasetçinin savunması hangi temele dayanacaktır?

Dünya küreselleştikçe, sermaye, işgücü ve teknoloji dolaşımı artarak devam etmektedir. Bu durumsa milli şirket, milli ürün, milli sanayi, milli teknoloji gibi kavramlar sarsılmaktadır. Bu kavramlar anlamlarını yitirdikçe, ülkelerdeki ithalat-ihracat dengesi tartışmaları da giderek anlamsızlaşmaktadır. Böyle olunca ülkelerin ekonomik göstergelerinin birbirleriyle kıyaslanmaları da gerçeği yansıtmamaktadır.

Bütün bunları dikkate aldığımızda, siyasi otoritelerin ülkenin ekonomik kaderi üzerindeki etkilerinin azaldığını söylemek yanlış mı olur?

Milli siyasetin tesiri azalıyorsa, ekonominin kaderi üzerinde etkisi artan yeni bir gurup mu oluşmaktadır? Uluslar aşırı şirketlerin ekonomi üzerindeki etkileri artıyorsa, ekonomiyi yönlendirenlerin, bu şirketlerin üst yöneticilerinin olduğunu iddia edebilir miyiz? Bu şirketlerde yöneticiler değiştiğine göre, hissedarlar mı ekonomiyi yönlendirmektedirler? Hissedarlar da bazen değiştiğine göre, hangi gurup ekonomiyi yönlendirmektedir? Sahip oldukları para hırsından dolayı zenginler arasında kuralsız bir rekabet var iken, daha çok zengin olanlar mı ekonomiyi yönlendirmektedir?

Diğer taraftan, finans sektörünün durumu giderek daha dikkat çekmektedir. Bir finans kuruluşu, kurduğu sistemle, dünya borsalarında hiç kesintisiz olmak üzere, 24 saat işlem yapabilmektedir. Üretici firmaların bile bilançolarına bakıldığında, gelirlerinin %70 civarı, sair gelirlerden elde edildiği belirtilmektedir. Sair gelirler, genel anlamda, finans gelirleridir. Ayrıca, günümüzde kambiyo ticaretinin günlük hacmi, ticareti yapılan malların değerinden yüzlerce defa fazladır. Bu durumda, bir ülkedeki ekonominin kaderi, finans dehalarının elindedir diyebilir miyiz?

Eğer, siyasi yöneticilerin etkileri giderek azalıyorsa, seçim öncesinde halka verdikleri sözleri tutarken nasıl bir yol izleyeceklerdir? Bilhassa, eğitim, sağlık ve bayındırlık gibi alanlarda, amaçları sadece kâr etmek olan şirketleri, sosyal adalet ve hakkaniyet gibi hususlara eğilmeleri için nasıl ikna edebileceklerdir?

Görülüyor ki, sorun giderek karmaşıklaşmaktadır. Aslında meselenin çözümü çok basittir. Konuyu karmaşıklaştıran unsur, bizlerdeki anlayışlardır. Siyasetçisiyle, şirket sahipleriyle, firmaların çalışanlarıyla, ekonomi dehâlarıyla, teknolojik araştırmalar yapanlarıyla birlikte hepimiz için hedef, daha çok para kazanmak, daha üst makamlara gelmek, daha çok alkışlanmak olduğu sürece, sorunlarımız karmaşıklaşıyor.

Bizler, kutsadığımız para tanrısının değil, tek olan gerçek Tanrı’nın rızasını kazanmak için gösterdiğimiz çabalarımızı artırdıkça, sorunlarımızın kolayca çözülmeye başladığını göreceğiz.

Şahsi çıkarlarımızı, ülkenin menfaatiymiş gibi göstererek, ülkeler arasındaki mücadeleyi tetikleyenlerimiz arttıkça, sorunlarımız karmaşıklaşacaktır.

Sahipleri veya yöneticileri olduğumuz şirketlerimizin çıkarlarını, insanlığın menfaatinin üzerinde gördükçe, meselelerimiz çözülemez noktalara gelebilecektir.

Çözümsüzlük, bir gün dönüp, sorunları karmaşıklaştıranları vurduğunda, vakit hepimiz için çok geç olabilir.

Bizler, hangi konumda olursak olalım, ister siyasetçi, ister şirket sahibi veya yöneticisi, ister sivil toplum kuruluşu mensubu, ister askeri personel olalım, kendimize hep şu soruyu soralım: “Ben ne yapmalıyım ki, benle birlikte insanlık da huzur bulsun ve kazansın.”