İsmail Hakkı Küpçü

DOĞARKEN EŞİTİZ ORTAMLARIMIZ FARKLI 2

Şimdi de, ruhsal özelliklerimiz hususunu irdelemeye çalışalım.

Ruh konusunda bilgimiz çok yetersizdir. Dolayısıyla, bizim fikir yürütebileceğimiz husus, sahip olduğumuzu bildiğimiz duygularımız olacaktır.

Belli başlı duygularımızı; sevgi, kızgınlık, sabır, öfke, affetmek, kin, merhamet, nefret, utanma, kurnazlık, paylaşma, kıskançlık, sevinç, üzülme, sakinlik, acelecilik, korku, cesaret, iman, güven, inanma vb şeklinde sıralayabiliriz.

Bu duyguların, kendisinde olmadığını söyleyen bir kişi var mıdır? İster sakat doğmuş olsun, ister işitme ve görme engelli olsun her insanda, bu duygular vardır. Diğer yandan, bana şöyle bir duygu daha verilseydi diyebilir misiniz? Veya insanlara şu duygular verilmeseydi diye düşünenlerden, iyiler ile kötüler arasındaki farkların anlaşılması ve iyiler ile kötüler mücadelesinin anlamı açısından baktığımızda, mantıklı bir savunma yapabilenimiz var mı?

Diğer yandan, bir insanın merhametsizce davranması, onda merhamet duygusunun olmadığını göstermez. Yukarıda saydığımız ve yazmadığımız bütün duygular, her insanın içerisinde aynı anda mevcuttur. Tıpkı, her insanın içerisinde evliyalık ve eşkıyalık hissinin, aynı anda var olduğu gibi. Evliya gibi görülen bir insan, sakinlik duygusunu değil, öfkesini öne çıkarırsa, eşkıyaya dönüşebilir. Eşkıya olan bir insan, sadece bir olay karşısında, iman ve güven duygularını öne çıkararak evliyalığa dönebilir. Dolayısıyla merhametsizce davranan kişinin içerisinde de, merhamet duygusu vardır.

Her insanın yaşayarak şahit olduğu bu duygusal eşitlik konusunda, okuyucularımız bizim vereceğimizden daha çok örnekleri sıralayacaklardır. Bu nedenle doğarken, ruhsal özellikler olarak eşit doğduğumuz kesindir. Değişen şey, sonradan yaşadığımız ortamlara göre, bizim öne çıkardığımız özelliklerimizdir.

Bazen öne çıkardığımız özelliklerimiz bile, ortamına göre değişiklik göstermektedir. Aynı kişinin karıştığı aynı olay karşısında, bazen farklı tepkiler vermekteyiz. Sonradan düşündüğümüzde, bu farklı duygusal karşılığımıza kendimiz bile şaşırabilmekteyiz.

Tepkilerimizin farklı olmasının bir sebebi, o andaki duygusal halimizdir. Bir diğer sebebi, içinde bulunduğumuz topluluğun anlayışının bizi yönlendirmesidir. Bir başka nedeni de, düşünerek veya düşünmeden hareket etmemizdir. Bilhassa çocuklarda, tepkiler anında değişebilmekte ve ağlayan bir çocuk, bir söz veya olay üzerine hemen gülebilmektedir. Benzer durum, biz yetişkinlerde de görülebilmektedir.

Ruhsal özellikler olarak bahsedebileceğimiz bir diğer özelliğimiz hafızamız ve aklımızdır.

Günümüzdeki bilim insanları hafızamızın anne karnında iken başladığını söylemektedirler. Hattâ, çocuklarının bazı şeyleri daha erken öğrenebilmeleri için, annelere, karnındaki çocuğuyla konuşmaları, ona bazı müziklerin dinletilmesini tavsiye etmektedirler. Yapılan bu tavsiyelerin bir sebebi, çocuğun hafızasını geliştirmek içindir.

Günümüzde, hafızamızı güçlendirmek için çeşitli tavsiyeler yapılmaktadır. Bu öğütlerin kimisi, neleri yiyeceklerimizle ilgili, kimisi de, kullanılacak bazı teknik yöntemlerle ilgilidir. Ancak, günümüzde yapılan bu tavsiyelerden hiç haberi olmayan dedelerimiz ve nenelerimizin hafızalarının güçlülüğü, bizleri hep şaşırtmıştır.

Demek ki hafıza, doğuştan eşit olarak gelmektedir. Değişen şey, onu nasıl kullandığımızdır.

Aslında hafıza hususu, bütün özelliklerimizden önce gelir denilebilir. Bunu ancak, hafızasını kaybeden bir insan gördüğümüzde anlayabiliyoruz. Yıllar önce Türkiye’yi dolaşırken, sohbet ettiğim guruplarda, bu konuda söylediğim şey şöyleydi:

“Şu anda sahip olduğumuz kabiliyetlerimizle fazla övünerek kibirlenmeyelim. Bütün bunlar, bize Allah’ın verdiği özelliklerimizdir. Yüce Yaradan, sadece hafızamızı bütünüyle alsa, diğer kabiliyetlerimiz ne işe yarar” diye sorardım.

Yani, hafıza diye bir özeliğimiz olmasa, bilgimizi nerede saklayabilir ve nasıl artırabiliriz. Öğrendiğimizi kaydeden ve saklayan bu özelliğimiz olmasa, ne yemek yapabiliriz, ne şarkı söyleyebiliriz. Konuşma kabiliyetimiz varken, konuşacak konu bulamadığımız için susar kalırız. Refleks hareketlerin dışında hiçbir şey yapamayız.

Diğer özelliğimiz olan akıl hususuyla ilgili olarak bu sitede yayınladığımız bazı makalelerimizde fikirlerimizi beyan ettik. Bu sebeple burada akıl-zekâ arasındaki farklar gibi, anlatanların bile karıştırdığı hususlara girmeyeceğiz. Konuyu uzatmamak için, söyleyebileceğimiz tek şey, meşhur atasözüdür:

“Akıllar pazara çıkmış, herkes kendi aklını almış.”

Her insan, kendi aklını daha üstün görür. Elli yıl evli kalmış çiftlere soralım. Hangisi kendisinin değil de eşinin aklının daha üstün olduğunu söyler? Kendimizden pay biçelim. Biz, eşimizin aklını, bizimkinden daha fazla beğenir miyiz? Bizim yetiştirdiğimiz 18 yaşına gelmiş çocuklarımızdan, ebeveynlerinden herhangi birinin aklını, bunca yılın tecrübe farkı ortada iken bile, kendisininkinden daha çok beğenen bir genci gören, duyan var mıdır?

Bir ülkenin en ücra köşesinde yaşayan, günlük geçim derdindeki insanları gözlemleyelim. Bu kişilerden, bir profesörün veya devleti yöneten bir başbakanın, kendinden daha akıllı olduğunu, içten gelen bir şekilde, kabul eden var mıdır? Var olsa, neden ilkokulu ancak bitirmiş insanlar “ben onun gibi elli tane mühendisi cebimden çıkarırım” desinler. Veya her gün haberleri izlerken, “ben başbakanın yerinde olsam, şöyle yaparım” diye ahkâm kessinler?

Demek ki, akıllar da doğuştan eşittir. Değişen şey, onu hangi yönde kullandığımızdır.

Yukarıda verdiğimiz örnekler ve akıl yürütmelerden ulaşılacak sonuç, insanların doğarken, ruhsal özellikler açısından da eşit doğduklarıdır. Sizlerin de kendinizin vereceğiniz misaller ve fikir yürütmelerle aynı sonuca ulaşacağınıza inanıyorum. Farklılaşmaların, doğduğumuz ortamlardan ve bizim kendi kararlarımızdan kaynaklandığı açıktır.

Bazı insanlar zengin veya fakir olunmasını eşitsizlik olarak aktarırlar. Rızıkların eşit dağıtılmaması, bizim hiyerarşik bir yapı oluşturarak sosyal düzeni oluşturabilmemiz içindir. Bu konuda, bu sitede yayınladığımız, “İnsanları Tanrı Yaratmasaydı, Manevi Eşitlik Olur muydu”, gibi birçok yazımızda Kur’an’dan ayetlerle açıklamalar yapmıştık. Yine bu sitemizde yayınladığımız “Eşitsizlik Üzerine” başlıklı makalemizde ilgili bazı konuları irdelemiştik. Bahsettiğimiz yazımızda, insanların özellikleri arasında eşitsizlik olup olmadığı konusunu incelemiştik. Doğuştan gelen özelliklerin, sonraki ortamların etkisiyle ve kararlarımızda özgür olmamızın sonucunda farklılaşması olmasaydı, Yüce Yaradan’ın milyarlarca insan yaratmasının bir anlamının olmadığını ifade etmiştik.

İster zengin ister fakir olalım ve ten rengimiz ne olursa olsun, ölünce de eşitleniyoruz. Ölen kişinin kendisinin göremediği cenaze törenlerinin farklı olması, eşitsizliğin delili olamaz.

Kutsal kitaplara göre, ahiret hayatındaki yerimiz konusunda eşitliği bozan tek şey, bizi yaratan Tanrı’mızın gösterdiği yolda ne kadar yürüdüğümüzdür. Bu konudaki bazı fikirlerimizi bu sitede yayınladığımız, “Sosyal Konumumuzu Takva Değil, Servet Belirlerse” başlıklı makalemizde belirttik.

Yani, eşitliği bozan şey, Yüce Yaradan’ın bize verdiği yazılım ve donanımı kullanma kararlarımızdır. Özgürlüğümüzdür. Daha açık bir ifadeyle, eşitliği bozan biz insanlarız.

DOĞARKEN EŞİTİZ, ORTAMLARIMIZ FARKLI 1

Derler ki, “Bir insanın zengin olabilmesi için üç ihtimal vardır. Birincisi, doğarken zengin bir ailenin çocuğu olmaktır. İkincisi, evlenirken zengin bir ailenin çocuğuyla evlenmektir. Üçüncüsü ise, bir çekilişte büyük ikramiye kazanmaktır.”

Yukarıda bahsedilen ihtimallerin hepsinin de, doğduğumuz ve yaşadığımız ortamlarla ilgili olduğu görülmektedir. Yaşadığımız şartlar bizi yönlendirmektedir.

Peki, acaba farklı zeminlerde yaşadığı için farklı konumlarda olan insanların, doğarken sahip oldukları vasıflar da farklı mıdır? Bu sorunun cevabına ulaşabilmemiz için, öncelikle doğarken sahip olduğumuz özelliklerin neler olduklarını irdelememiz gerektiği açıktır.

Sahip olduğumuz vasıfları birbirinden net bir şekilde ayıracak sınıflandırma yapmak zordur. Hangi başlıklar altında guruplarsak, yine de bazı mantıklı itirazlar olacaktır. Biz, yapılacak itirazların, makalemizin konusunu etkilemeyeceğini düşündüğümüz  iki başlıkta irdeleyeceğiz.

Birincisi bedensel, ikincisi ruhsal özellikler.

Bedensel vasıflarımızı incelemeye iki açıdan yaklaşabiliriz. Biri, bilim insanlarının bilhassa son dönemlerde yaptıkları araştırmalar, diğeri ise, her insanın kendisinin yapabileceği gözlemlerle.

İster zengin, ister fakir veya ister beyaz tenli, ister siyah tenli olsun, her insanın yapısının temel taşı, hücrelerdir. Her insanın hücrelerinde; çekirdek, kromozon, kromatin, gen, nükleozon denilen yapı vardır. Yani, her insanda aynı temel taşı hücrelerdir ve hücrelerin yapıları da aynıdır.

Her insanın hücresinin çekirdeği aynı görevleri yapar. Her insanın hücrelerinin çekirdeklerinin işlevleri saymakla bitmez. İster fakir ister zengin doğsun, her insanın hücrelerinin çekirdekleri, hücrenin beynidir, bilgi işleme ünitesidir, karar organıdır. Dolayısıyla hücrenin geleceğidir. Yani, doğuştan gelen özellikler, her insanın geleceğini aynı şekilde yönetmek için programlanmıştır.

Ancak, çekirdekte meydana gelen değişmeler, o insanın beslenme ve diğer ortamlarına bağlıdır. Bilim insanlarına göre, çekirdekte meydana gelen değişmeler, sadece hücrenin kendisini değil, bütün organizmayı etkilemektedir.

Her insanın hücresinde on mikrometre bir odada, tam 25 milyon nükleozon vardır.

Bilindiği gibi DNA’lar, canlının bütün hayati faaliyetlerinin sürdürülmesini sağlayan moleküllerdir. İnsan DNA’sında üç milyar nükleotid vardır. Bunlar hücre çekirdeğinde, mitokandri ve kloroplast organellerde bulunur. Bu durum, ten rengi ne olursa olsun her insanda aynıdır.

Her insanda, beyin-kemik-deri ve kalp gibi organlarda hücreler vardır. Her insanda aynı olan bu hücreler, her şahısta birbirinden daha farklı görünürler. Her insanın değişik organlarındaki hücrelerin işleyişleri, diğer organlarınınkinden farklıdır. Zengin insanın kemik hücreleri, deri hücresi gibi davranmaz. Veya fakir insanın kalp hücreleri beyin hücreleri gibi hareket etmezler.

Aslında her insanın hücrelerindeki DNA yapıları aynıdır. Birbirinden farklı işlemesini sağlayan şey, her birinde farklı genlerin devrede olması ve devre dışı kalmasıdır. Bilim insanları, böyle farklılık olmasına sebep olanın, mitokondrial DNA olduğunu söylemektedirler. Mitokondrial DNA, hücrenin çekirdek DNA’sından farklı özelliklere sahipmiş.

Epigenetik olarak adlandırdıkları bu ortamı, genetik aklın üzerindeki “üst akıl” olarak tanımlıyorlar. Bilim insanlarının söylediği gibi, bu mitokondrial DNA da, her insanda var ve aynı işlevi görüyor. Değişen şeyler ortamlar. Yani DNA’lara işlemeleri için verilen veriler. Ne verirsek onu alıyoruz denilebilir.

Bu konularda daha fazla ayrıntıya girmek bizim işimiz değil. Bu sebeple biz, bedensel özelliklerimizin her insan tarafından gözlemlenebilecek olanlarını irdelemeye geçeceğiz.

Her insanın organlarının, insanların zengin veya fakir olmalarına bakılmaksızın aynı olduklarını hepimiz görebiliyoruz. Sadece erkekler ve kadınlar arasında bazı küçük farklılıklar var. Ama ten renkleri ne olursa olsun, her erkek ve her kadın aynı organlara sahiptir. Doktora gittiğimizde anlıyoruz ki, sadece dıştan görülen organlarımız değil, iç organlarımız da aynı. Herhangi bir hastalıktan şüphelenen doktor, her insan için aynı kan tahlillerini ister. Her insan için aynı kan tahlilinin standart sınırının oluşturulabilmesi de yaratılıştaki aynılıktandır.

Tam burada bazı okuyucularımın, ama bazı sakat doğan çocuklar var dediklerini duyar gibiyim. Bu konuda fikir yürütebilmek için önce, vahşi doğa dediğimiz yerlerde kendi başlarına, yanında veterinerleri olmadan yaşayan ve ebeleri olmadan doğum yapan hayvanları incelemekte fayda var. Bu hususlarda yayınlanan belgesellerden anlıyoruz ki, doğal yaşamdaki hayvanlarda sakat doğum görülmüyor.

Peki, insanlarda sakat doğumun sebepleri nelerdir diye bir düşünelim. Zirai alanda çiftçilerimizin kullandıkları ilaçlar ve hormonların, sakat doğumlara neden oldukları artık bilinmektedir. Hamile kalan hanımların dikkatsizce ilaç kullanmaları veya o dönemdeki yaşamındaki bilinçsiz hareketleri, sakat doğumun sebepleri arasında sayılmaktadır.

Anaç tavuklar kuluçkaya yatarlar, yani yumurtaların üzerine otururlar. Yumurtadan yavrular çıkana kadar, sadece aceleyle karnını biraz olsun doyurabilmek için ayrılırlar ve hemen geri dönerler. Arkadaşları dolaşırken ve üzerlerinde böcekler gezinse bile sabrederek otururlar. Ama hamile hanımların birçoğu, “bir şey olmaz” diyerek, her türlü sakıncalı hareketi yapmaktan çekinmezler. Sonra çocuk sakat doğarsa, kabahati Yüce Yaradan’a atarlar.

Diğer yandan yakın akraba arasındaki evliliklerin de sakat doğumlara yol açabildiği anlaşılmıştır. Hayvanlarla ilgili yapılan belgesellerden öğrendiklerimiz ise, hayvanların insanlar gibi şuursuz davranmadıklarıdır. Ren geyikleri gibi, tabiatta az sayıda bulunan hayvanların erkekleri, dişilerle çiftleşmeden önce birbirleriyle güreş tutmaktadır. Aralarındaki bu mücadelelerden en güçlü çıkan erkek, diğer bütün dişilerle çiftleşme hakkını elde etmektedir. Yenilen erkekler, kaderlerine razı olarak, dişilere yaklaşmamaktadır. Bu hayvanların, böyle yaparak kendi türlerini koruduklarının farkında olduklarını düşünemeyiz. Bu, onlara, tek olan Tanrı’nın verdiği bir özelliktir.

Biz insanlar ise, yaptıklarının ve davranışlarının farkında olan yeryüzündeki tek yaratığız. Ama yakın akraba evliliğiyle kendi sülalemizi koruduğumuzu düşünerek, yanlış yaptığımızı fark etsek bile, yine aynı hatayı yapmaya devam ediyoruz.

Doğarken eşitlik hususunda aklımıza takılan en önemli soru, ebeveynlerimizden bize geçen genlerimizdir. Bu konuda bilim insanlarının bize net söyledikleri bir şey, genlerle taşınan özelliklerin en fazla %30 civarında olduğudur. Bunun da bir kısmı anneden, bir bölümü babadan geçmektedir.

Bilhassa kabiliyet genlerinin çocuklara geçmesi, ebeveynlerin sevdikleri bir husustur. Ebeveynler, çocuklarının kendilerine benzemelerini isterler. Kendilerine daha çok benzeyen çocuklarını daha çok severler. Kabiliyet genleri de en fazla %30 civarında geçmektedir. Eğer ebeveynlerin kabiliyetleri, çocuklara tamamen taşınsaydı ne olurdu? Edebiyatçılar, ressamlar, müzisyenler, zanaatkârlar, sporcular gibi sosyal yaşam, belirli sülalelerin tekelinde kalırdı. Araya başkaları giremezdi. Çok şeyin baştan belli olduğu berbat bir dünya olurdu. Eğer, ebeveynlerin kabiliyetleri çocuklara hiç geçmeseydi ne olurdu? Ebeveynlerin çoğunluğu, kendilerine benzemeyen çocuklarını daha az benimserler ve daha az ilgi gösterirlerdi.

Hastalıklarla ilgili genlerin de, ebeveynlerinden çocuklarına geçtiği bilinmektedir. Ama bu konuda net bir oran verilememektedir. Bunun muhtemel bir sebebi, aynı hastalık genini taşıyan kardeşlerin, sonraki yaşayışlarında, ailesininkinden kısmen farklı beslenme ve davranış alışkanlıklarını benimsemeleri sonucu, aynı hastalığa hiç yakalanmamaları veya çok daha hafif atlatmaları olabilir. Aslında, kendilerine dikkat edenlerin hastalığı daha hafif atlatmaları, ebeveynlerin evlat sahibi olma sorumluluklarını üstlenmeleri gerektiğinin bir göstergesidir. Ebeveynlerin, kendilerinde olduğunu gördükleri hastalıkları, çocuklarının da aynı şiddette yaşamaması için, kendilerini sorumlu tutarak, bilinçli davranmaları beklenir. Çocuklarını koruyacak uygulamaları yapmaları gerekir.

Hastalıklar konusuna bir başka açıdan bakılınca, çocuklarında ebeveynlerinden geçmeyen nice hastalıkların oluşabildiği görülmektedir. Bu konuda da net bir oran verilemez. Ama genlerle taşınmayan hastalıklara yakalananların oranının, genlerle taşınan hastalıklara göre, çok daha fazla olduğunu, kendi çevremiz ve kendimizde yapacağımız gözlemlerle anlayabiliriz.

Kabiliyet genlerinin bir kısmının taşındığını, ama hastalık genlerinin hiç taşınmadığını düşünelim. Ebeveynlerinden hiç hastalık geni almayan bir insanın, hiç hastalığa yakalanmayacağı iddia edilebilir mi? Hattâ korunma tedbirlerini almazsa, ebeveynlerinde görülen hastalığa yakalanmayacağı söylenebilir mi?

Diğer taraftan, sülalesindeki büyüklerin bazısında yüksek tansiyon, şeker, böbrek gibi hastalıklar olduğunu bilen bir kişiyi düşünelim. Bu insanın, kendisine bu konularda korumaya alacak şekilde dikkatli davranma ihtimali artacaktır. Dolayısıyla, bu şahsın aynı hastalıklara yakalanma riskinin, hiç hastalık geni taşınmaması ortamına göre daha az olacağı açıktır.

Eğer bir insan, ebeveynlerinde bu hastalıkların olduğunu bile bile, halen dikkatsiz davranıp 50-60 yaşlarına gelene kadar hata yapmaya devam ediyorsa, onun hasta olmasının bütün sorumluluğunun, genlere ve bu sistemi kuran Yüce Yaradan’a yüklenmesi abesle iştigal olur.

Doktorların hastalarına sordukları soru, sadece ebeveynlerinde aynı hastalığın olup olmadığı değildir. Sülalenin içerisinde büyük hala, büyük amca, dede, nene gibi fertlerinde de olup olmadığına bakarlar. Yani, benim annemin halasında olan bir hastalığın, bana da genlerle geçebileceğini varsayarlar. Bu kabullerin, kendilerini hastalıklara karşı korumaya almayıp, nefsinin istediğini ve o an hoşuna gideni yapan hastayı, kendi hatasını göremeyip başkalarına suç atmasından başka bir işe yaradığını zannetmiyorum.

Ebeveynlerden ve onların da ebeveynlerinden geçtiği söylenilen hastalıkların hepsini saysak bir elin parmakları kadardır. Geniş sülalemizin sayısı ise, en azından bizim yaşlar için (72), dört elin parmakları kadardır. Dolayısıyla zaten sülaledeki her dört kişiden biri, bu hastalıklardan birine yakalanmış olabilir.

Dolayısıyla, hastalıkların ne kadarının genlerle geçtiği, kişinin kendi dikkatsizliğinin ne kadar etkili olduğu hususu, ciddi araştırmacıları beklemektedir. Araştırmacıların, plasebo ve nosebo denilen kavramları da dikkate alacaklarına inanıyorum. (Bu konuda bu sitede yayınladığımız “Biyolojik Sistemler Ve Tanrı Üzerine” başlıklı yazımızda bilgi verilmiştir.)

Diğer yandan, eğer her insanda, bazı hastalıkların genleri, ebeveynlerinden taşınıyorsa, doğuştan gelen genel bir eşitlik var demektir.

Ruhsal özelliklerimizle ilgili irdelemelerimizi ikinci bölümde yapacağız.

KUTADGUBİLİGDE DÜNYAYI YAŞANABİLİR HALE GETİRME

Önceki makalelerimizde olduğu gibi, bu yazımızın başlığında da, kitabın ismini esas aldık. Ancak Kutadgu Bilig adlı kitaptaki bütün fikirler, eserin müellifi Yusuf Has Hacib’e aittir. Bu sebeple, onu rahmetle ve saygıyla anıyoruz. 1069 yılında yazılan kitap, çok geniş kapsamlıdır. Biz bu makalemizde, sadece, dünyayı yaşanabilir hale getirmek için neler yapılması gerektiği hususundaki fikirlerini ele alacağız.

Aşağıda serdedeceğimiz bütün fikirler, Yusuf Has Hacib’indir. Elbette, ben dâhil her yazar gibi, Yusuf da, başkalarından etkilenmiştir. Ama başka bazı insanlarla bazı konularda benzer düşüncelere sahip olması, o şahsın kendi özgün fikirlerinin olmadığını göstermez. Bana göre, Kutadgu Bilig adlı bu eserinde, Yusuf Has Hacib’in, bilhassa çözüme yönelik özgün düşünceleri, onu derin bir saygıyla hatırlamamıza sebep olacak kadar çok ve etkilidir.

Şimdi bunlardan, başlıktaki konumuzla ilgili olan bazılarını ele alalım. Siyah yazılmış sözler, Yusuf Has Hacib’e aittir.

İnsanın yaptığı iyi şeyler de, kötü şeyler de, insanın aklının ürünüdür. Bu sözden benim anladığım, hiç kimse, “benim kaderim böyleymiş” deme lüksüne sahip değildir. Ne yapıyorsak, kendi aklımızla yapıyoruz. Ölümle tehdit edilen bir insanın verdiği karar bile, aklının ürünüdür.

Aklın ışığı, bilgidir. Demek ki, bilgimiz olmazsa, aklımız karanlıkta kalabilir. Dolayısıyla, bilgi sahibi olmadığımız bir konuda, iyi niyetle bile karar alsak, yanlış yapabiliriz.

Konumuza, Yusuf’un akıl konusundaki bu sözleriyle başlamamızın sebebi açıktır. Maksadımız, dünyayı yaşanabilir hale getirmemizin veya tersini yapmamızın, bizim elimizde olduğunu göstermektir. Diğer yandan, doğal olmayan her şey, insanların aklının ürünüdür.

Başkalarıyla paylaşılmayan bilgi değersizdir. Yazar, aklın ışığı olarak nitelediği bilginin paylaşılmasını istemektedir. Günümüze kadar olan belgelenmiş tarihi göz önüne getirelim. Eğer, âlimler veya buluş yapanlar bilgilerini paylaşmasalardı ne anlamı olurdu? Bilgi sahibi insanlar, öğrenciler yetiştirmeselerdi, onların bilgilerinin bir değeri olur muydu?

Değerli olan bilgi, dönüştürülen bilgidir. Bilginin dönüştürülmesi, paylaşıldıkça gerçekleşir. Paylaşılan bilgiyi alanların bir kısmı, o bilginin ışığında kendilerine çeki düzen verebilirler. Kendilerinde değişimi gerçekleştirebilirler. Dolayısıyla, dünyayı yaşanabilir hale getirebilmek için, bilginin paylaşılması çok önemli bir etkendir. Paylaşımın çoğalması, bedelsiz veya düşük bir ücretle aktarılmasına bağlıdır.

Dünyada akıllı ve bilgili, dolayısıyla ahlâklı insan azdır. Yazar, akıllı ve bilgili olmayı yeterli görmemektedir. Yusuf’un, az olarak nitelendirdiği insan tipi, akıllı ve bilgili olmakla beraber aynı zamanda ahlâklı olanlardır.  Yazarın bu tespiti sadece o dönem için geçerlidir diyemeyiz. Günümüzde de, aklını ve bilgisini ahlâklı bir şekilde kullanan insanların oranında, iyi yönde değişiklik olduğunu iddia etmek güçtür. Hattâ, giderek ticari bir hapishaneye dönüşen dünyamızda, tersini söylemek bile mümkündür.

Onlar için (akıllı, bilgili yani ahlâklı insanlar), dünya dikenler ve zehirlerle doludur. Yusuf’un bu tespiti günümüzde de geçerlidir. Aynı dikenler ve zehirler, her zaman var olmuştur. Eğer, dünyayı yaşanabilir hale getirebilmek için, akıllı, bilgili ve ahlâklı olmak gerekiyorsa, az sayıda olan bu insanların, sorumluluklarını kavramaları şarttır. Bu yapıdaki güzel insanların, yükümlülüklerini yerine getirmeye gayret etmeleri gerekmektedir. Yusuf, insanların bu gayreti gösterebilmeleri için cesaret gerektiğini, halka hâkim olmak isteyen kişiyi tarif ederken aktarmaktadır.

İnsan tabiatı kötüdür. İnsanın yapısı değişmediği için, günümüzde de aynı söz geçerlidir.

Ancak, insandaki doğruluk, kurtuluş için umuttur. Yukarıda insan tabiatı hususunda doğru bir tespit yapan yazar, kurtuluş için de, aynı güzellikte bir saptama yapmaktadır. Demek ki, dünyayı yaşanabilir hale getirebilmemiz için, insanın içerisinde, belki de ruhunun derinliklerine inmiş olan bu doğruluk anlayışını, gün yüzüne çıkarmamız gerekmektedir.

Faydasız insan, ölü gibidir. Yusuf, içinde yaşadığı ailesine ve toplumuna faydası olmayan insanın, yaşayıp yaşamadığını sorgulamaktadır. Demek ki, bir insan çevresine yararlı işler yapmamışsa, yaşamış olmasının hiçbir anlamı yoktur. İçinde yaşadığı çevresine yararlı işler yapan insanın, insanlığın mekânı olan dünyanın yaşanabilir hale getirilmesine de katkı sağlayacağı açıktır.

Er olan, çoğu elde edebildiği halde az ile yetinendir. Takdir edileceği gibi, dünyanın yaşanabilir hale gelmesinin göstergelerinden birisi de, zengin ve fakirlerin yaşayışları arasındaki farkın az olmasıdır. Bu cümlesinde anlatmak istediklerinin yanlış anlaşılmaması için Yusuf, şöyle demektedir.

Bütün insanlar derviş gibi davransaydı, dünya bozulur, insan nesli tükenirdi.

Yukarıdaki sözlerinden anlaşılacağı üzere, Yusuf Has Hacib, az ile yetinmeye de bir sınır koymaktadır. Derviş gibi, yani bir lokma bir hırka anlayışıyla ve yardımlarla yaşanılmasına karşı çıkmaktadır.

Derviş gibi yaşamak isteyenlerin en önemli savunmaları, böyle yaparak erdemli yaşadıklarıdır. Yusuf, bu konuya itiraz ederken aşağıdaki sözleriyle, erdem hususunda şöyle bir tespit yapmaktadır:

Varlık içerisinde erdemli yaşamak, yokluk içerisinde erdemli yaşamaktan daha önemlidir.

Yusuf’un erdem tanımının, dünyanın yaşanabilir hale getirilmesinde önemli bir etken olduğu açıktır. Zenginlerin erdemli bir hayat sürmeleri, insanlığın yaşamını güzelleştirecektir.

Her iki dünyayı da Tanrı yarattı. Cennet ve Cehennemi de Tanrı yarattı. Verdiği iki gözün biri Cennete, diğeri Cehenneme bakmalı. Verdiği iki elin biri bu dünya için, diğeri ahiret için çalışmalı.

Yusuf’un bu tanımlaması da, bizim, dünyayı yaşanabilir hale getirme düşüncemizin gerçekleşmesi için, tam anlamıyla ihtiyaç duyulan bir yöntemdir. Bu dünyayla ilgili çalışmalarında, ahireti ve ahiretteki yerini gözeterek davranan kişilerin, bu dünyanın yaşanabilir olmasında ciddi adımlar atacakları aşikârdır.

Yusuf’a göre halkın yönetimden (Bey’den) beklediği hakları şunlardır:

Gümüşün aynı kalması, adil kanunlar ve yol güvenliği. Gümüşün değerinin aynı kalması ifadesinin günümüzdeki anlamı, enflasyon yani fiyat artışlarının olmamasıdır. Halkın hakları olarak sıraladığı diğer konular olan adil kanunlar ve yol güvenliği, bugün de en çok arzulanan hususlardır. Sıfıra yakın enflasyon, adil kanunların varlığı ve yol güvenliğinin sağlanması, dünyayı yaşanabilir hale getirecek unsurlardandır.

Yusuf Has Hacib, dünyayı yaşanabilir hale getirmek adına, çok fazla sayıda beytinde, farklı fikirlerinden bahsetmiştir. Bunların bir kısmı konumuzla dolaylı bağlantılıdır. Bütün bunları burada bahsetmeye yerimiz müsait değil. Ama aktardığı beyitlerden anladığımız kadarıyla, özet olarak şöyle diyebiliriz:

Yusuf, dünyayı yaşanabilir hale getirmek için; iktisat, hukuk, din ve aile gibi değer sistemlerinin hepsinin, ahlâki temellere oturtulmasını savunmaktadır.

Yusuf’a göre, ahlâki temele dayalı iyi yönetimlerin, insanları kurtarmaları mümkündür.

Yusuf, ahlâki temellerin neler olduğunu da aşağıdaki şekilde açıklayarak, farklı yorumlamaların önünü kesmiştir:

Ahlâk; zarar vermemek, yardım etmek ve sorumluluklarını yerine getirmek ilkelerini uygulamaktır.

Yusuf Has Hacib, bahsettiği ahlâk anlayışını, öncelikle insanın kendisinde uygulaması gerektiğini düşünerek şöyle söyler:

“Başkalarının iyi olmasını istersen, önce kendin iyi ol.”

“Bütün bulanıklıkları durultmak istersen, önce kendi ruhunu arıt.”

Yusuf Has Hacib’in yukarıda yaptığı önerilerinin, Dünyayı yaşanabilir hale getirmeye çabalayan güzel insanlara umut vereceği inancındayım.

Kötü tabiatlarını ön plana çıkarmış olan insanların, bu güzelliği bozmaya çalışacaklarını düşünüyorum. Ama doğruluk tabiatlarını öne çıkarmış olanların da, kuracakları sistemin çabuk yıkılmasına izin vermeyeceklerine inanıyorum.

KUTADGUBİLİGDE DEVLET YÖNETİMİ VE YÖNETİCİLER

Bilindiği gibi, eserini 1069 yılında kaleme alan Yusuf Has Hacib’in yaşadığı dönem, devletlerin tek kişi tarafından idare edildiği devirlerdi. Hattâ bu tek kişinin, Tanrı’nın ülkedeki ve hattâ dünyadaki gölgesi olduğunun düşünüldüğü dönemdi. Yani, Kut’u temsil ediyorlardı.

Nitekim eserde, hükümdar Gündoğdu ismi, güneşle teşbih kılınmıştır. Bu teşbih, ülkenin ve hattâ bütün dünyanın hâkimi olan bir hükümdar düşüncesinden gelir. Bu sebeple Yusuf’un tavsiyeleri de, bu meyandadır. Ancak, insanların yapısı değişmediğinden, ister tek adam ister demokrasi yönetimi şeklinde olsun, Yusuf’un tavsiyelerinin çoğu geçerliliğini korumaktadır.

O devirlerdeki ve çok uzun süre devam eden bu kutsallık anlayışına rağmen Yusuf, hükümdarın, çevresindekiler tarafından iyiliğe yönlendirilmesinden yanadır. Bu fikrini, Bey’in, zahit hayatı yaşayan Odgurmuş, veziri Aydoldu ve onun oğlu olan veziri Öğdülmüş ile yaptığı konuşmalarında, hükümdarın kendisine söyletir.

Hükümdar, Aydoğdu’ya sorduğu sorulara aldığı cevaplar karşısında Allah’a dua ederken, “…Ben aciz, günahkâr ve kusurlu bir kulun iken, bana güzel yardımcılar ve bütün iyilikleri verdin. Bütün bu nimetlere karşı şükürden acizim.” diyerek, iş bilen ve dürüst vezirlere sahip olduğu için mutluluğunu dile getirir.

Eserin yazıldığı dönemdeki anlayışlara göre devrim niteliğinde olan, Yusuf Has Hacib’in fikirlerinden, yazımızın konusuyla ilgili bazılarını aktarmaya çalışacağız. Yusuf’un aşağıda vereceğimiz sözleri gayet açık olduğu için, biz ilave bir açıklamaya gerek görmüyoruz.

Beylik makamı, tıpkı güneşin ışıklarını her yere eşit olarak dağıttığı gibi, adaletini tüm reaya ve hizmetkârlarına eşit olarak dağıtmalıdır.

Devlet dönektir, ikbal ve saadet geçicidir. Devlet sürekli el değiştirmektedir. Devlet, hem yapan hem de bozan bir yapıya sahiptir. Kararsızdır. Yeni ve güzel şeyleri seçmek, döneklik değildir.

Devletteki ikbal, Bey için de, vezir için de, her çalışan için de geçicidir.

Halkın hakları; gümüşün aynı kalması (enflasyon olmaması), adil kanunlar ve yol güvenliğidir.

Beyin hakları; emirlere itaat, hazine hakkı (vergi), Beyin dostuna dost, düşmanına düşman olmaktır.

Ülkenin düzeninin sağlamlığı, şu iki esasa bağlıdır: Halkın hakkı olan yasalar, çalışanların hakkı olan ücret. İnsan çalıştıracağı hayvanın karnını her zaman tok tutar. İnsan ise, hayvandan daha değersiz bir varlık değildir. Beyin adı, ancak çalışanlar sayesinde yükselir.

İyi yasa çöldeki su, zulüm ise ateş gibidir. Şu üç şey, insanlar arasında zulüm ve baskıya sebep olur. Biri, Beyin ihmalkârlığı, ikincisi, halkın başında bulunan idarecinin zayıflığı, üçüncüsü, Beyin tamahkârlığıdır.

Beyin iyiliğinin ölçüsü, kurtla kuzunun birlikte yaşaması ve kuzuların zarar görmemesidir.

Eğer Beyin bilgisi olmazsa, aklı bir işe yaramaz.

Ülkeler kılıçla alınır, ama kalemle elde tutulur.

Hükümdardan âlim çıktığı çok olsa da, âlimin hükümdar olduğu pek vaki değildir.

Ülkeler arasında savaş değil, barış esastır.

Yönetim, ancak adaletli karar ile ayakta durur. Herkes töre ve kanun önünde eşit olduğundan, töre ve kanunlar herkese eşit uygulanmalıdır.

Din işleri ile dünya işleri birbirine karşıdır. İkisi birbirine yaklaşmaz. Biri yaklaşırsa, diğeri kaçar. İkisini birlikte tutmak isteyen kimse şaşırır. Dünya tokluğu, hep açlıktan ibarettir.

Yönetici olmak için ahlâklılık ön şart olmalıdır. Yönetici, doğru sözlü olmalı, davranışları ve yaptıkları itimat telkin etmelidir ki, halk ona inanabilsin. (Yusuf’a göre ahlâk; zarar vermemek, yardım etmek ve sorumluluklarını yerine getirmekle ilişkilendirilmektedir.)

Bey, işi, ehil olmayan birine verirse, kendisinin ehliyetsiz olduğu meydana çıkar.

Beylerin yükünü çeken, devletin temelini sağlamlaştıran, vezirdir. Vezir, üstün ahlâk sahibi ve adaletli olmalıdır. Soylu bir aileden gelmelidir. Derin düşünceli ve anlayışlı olmalıdır. Devlet için çalışmaya istekli, vefalı, emanete karşı titiz ve temiz kalpli olmalıdır.

Beyin yanılması durumunda, ona doğru yolu vezir gösterir.

Devlet hizmetleri için Beyin başdanışmanlığını yapmak, çok ince bir iştir. Nezaket gerektirir. Kanun, kural ve örfü yerine getirmek, ustalık isteyen bir iştir. Soyunun temiz, davranışının iyi, güvenilir, dürüst, dinine de sıkıca bağlı olması gerekir ki, halka yararlı olsun ve halk tarafından sevilsin.

Ordu komutanı, şerefine düşkün haysiyet sahibi olmalıdır. Bütün askerleriyle dostluk kurmalı, onları silah arkadaşı edinmelidir. Ölümü göze alan kişinin ve ordunun karşısında durmak mümkün değildir.

Hükümdarın elçisi, hayâ ve utanma duygusuna sahip olmalıdır. Elçi; astronomi, tıp, matematik ve geometri, kök alma, alan hesapları ve rüya yorumu bilmelidir. İyi tavla bilmeli, satrançta usta olmalıdır.

Haznedar, bütün harcamaları kaydetmelidir. Hesapta güven, kaydetmekle sağlanır.

Haznedarın eli, neredeyse cimrilik derecesinde sıkı olmalıdır. Cömertlik, el kesesinden olmamalı, harcamalar yerli yerinde olmalıdır.

İyi memur, kendi nefsini değil, devletinin menfaatini düşünendir.

Beyin aşçıbaşılığı çok önemlidir. Ey kudretli hükümdar, herkese güven, fakat kendini gözet.

Beyler bilmelidir ki, halkın gönlü yufkadır, çabuk kırılır. Kırılan gönül için, Allah’ın adaletine sığınmak gerekir.

Başkalarının yükünü yüklenmeli, fakat onlara kendi yükümüzü yüklememeliyiz. (Bilhassa beyler ve yöneticiler bu hususa daha çok dikkat etmelidir.)

Eğer istişare edeceksen, kendi yararını düşünmeyen biri ile istişare et. Fakat sonuçta insan, yine kendi gönlünün uygun bulduğunu yapmalıdır. Sonra suçu başkasına atmamalıdır.

Ey devletli hükümdarım! Bütün halka karşı merhametli ol. Herkes için doğruluk ile karar ver. Başkalarının iyi olmasını istersen önce kendin iyi ol. Bütün bulanıklıkları durultmak istersen, önce kendi ruhunu arıt. Halk ister istemez arınacaktır.

Halk bozulursa, beyler düzeltir. Peki, beyler bozulursa, onları kim düzeltir? Kesin olarak söylüyorum ki, kendin uygunsuz işlerle karşılaşmak istemiyorsan, yakışıksız işlere bulaşma. Küstahlara uyma, fesada karışma.

Beylere birde sert söz yakışmaz. Herkese tatlı söz söyle. Düşüncen dürüst sözlerin doğru olsun.

Sakın harama el uzatma, kendini haramdan kor. Haram yiyenin yeri cehennemdir.

Halka karşı görevini yapmayanlardan, Tanrı, bunun hesabını soracaktır.

Yusuf Has Hacib’den aktardıklarımız bu kadar yeterli. Yusuf’un son sözü üzerine ekleyebileceğimiz şey, Kur’an’da Rad Suresi 13/34üncü ayetin sözleridir: “Onlara dünya hayatında bir azap vardır, ahiret azabı ise elbette daha zorludur. Onları Allah’a karşı koruyacak da yoktur.”

KUTADGUBİLİGDE TANRI DİN VE İNSAN İLİŞKİLERİ

Yusuf Has Hacib’e göre Tanrı, yasalarını koyar, istediğinde onları ortadan kaldırır. Her yaratılan O’na muhtaçtır. O, muhtaç değildir.

Yusuf, Tanrı’yı kavrayacak aklın ve gönlün olmadığı kanaatindedir.

Bu tespitin doğruluğunu, başka bir açıdan bakarak kabul edenlerden birisi de, Einstein’dır. Kendisiyle yapılan söyleşilerde Einstein,  “evrenin var olma nedeni nedir?” diye kendisine sürekli sorduğunu söyler. Bütün insanlara da şu tavsiyeyi yapar: “Hepimiz, bizlerin ve kâinatın neden var olduğu sorusuna ilişkin tartışmaya katılmalıyız. Bu sorunun cevabını bulacak olursak, bu durum insan aklının en büyük zaferi olacaktır. Çünkü o zaman Tanrı’nın aklının ne olduğunu öğrenebiliriz.”

Görüldüğü gibi, Einstein, Tanrı’yı kavramayı bile düşünememektedir. Onun istediği, bütün insanların birleşerek, Tanrı’nın bizleri ve kâinatı yaratmasındaki mantığının ne olduğunu tartışmalarıdır. Demek ki, Yusuf’un “Tanrı’yı kavrayacak akıl ve gönül yoktur” sözü gerçeği ifade etmektedir.

Yusuf, dinin, insanın kurtuluşunu değil, toplumun huzurunu esas aldığını düşünür. Bu anlayışta olduğu, eserindeki karakterlerden olan ve şehir dışında inzivaya çekilerek züht hayatı yaşamaya başlayan Odgurmuş’a verdiği cevaplardan anlaşılmaktadır. Yusuf’a göre namaz ve oruç, insanın kendi yararınadır. Bu sebeple, sadece ibadeti hedefleyen ve düşünen insan, bencildir. Görüldüğü gibi, bu tespit nettir. Bugüne kadar okuduğum eserlerde, ibadet hususunda böylesine keskin bir ifadeye rastlamadığımı hatırlamıyorum.

Yusuf Has Hacib, “Kul, Allah’ı sadece ibadet ile bulamaz. Kulun yolu çok incedir. Kim bilir, kaç bin kul, yalnız ibadet ile meşgul oldu ve tam ölecekleri zaman dalalete düştü. Kim bilir, kaç bin asi ve günahkâr kul da, son nefesinde doğru yolu buldu.” diyerek, yol göstermeye çalışır. Ona göre, “insan gerçek ibadetin ne olduğunu bilemezse, yaptıklarının hangisinin ibadet olduğunu anlayamaz.”

Diğer yandan, Yusuf’ namaz ve oruç gibi ibadetlerin yapılmasını da gerekli görerek şöyle demektedir: “İbadet yap, fakat insanlar görmesin.” Yusuf’un bu konudaki dizeleri şöyledir: “Gerçek insan, başkalarının yanında kendisini gizlemiş, yüz yıl ibadet kılmış ve bunu da azımsamış.”

Ancak Yusuf, ibadetle ilgili bu fikri hakkında yanlış anlaşılmalara meydan vermek istemez. Bu sebeple, ibadet için yerleşim yerinin uzağında uzlete çekilen Odgurmuş’a, vezir tiplemesindeki Ögdülmüş aracılığıyla şöyle tavsiyeler yapar:

“Eğer ibadet için oraya (dağa) gittinse, ibadeti şehirde kıl, din yolu budur. İyice düşünürsen, Allah’ın büyük emirlerini yerine getirme fırsatı, oraya nispetle burada daha çoktur. Buraya gel, köy veya şehirde ibadet et; sana her türlü iyilik kapıları açılsın. Halka faydalı ol, muhtaçlara yardım et; akrabalarına yakınlık göster, bağlarını aç. Bak burada birçok yetim, aciz, kör, kötürüm ve topal vardır. Helâl dünyalık kazan ve fakirlere dağıt; insanlara yardım et, onlara güler yüzlü davran. Bu sayılan hizmetler birer ibadettir; bunları yerine getiren herkes müsterih olur.”

Görüldüğü üzere, nefis terbiyesinin inzivaya çekilerek değil, köy veya şehirde yapılmasını önemsemektedir. Yusuf, nefsini terbiye etmek için, bir şeyhe yahut da bir tarikata bağlanılmasını uygun görmemektedir. Bu fikrini destekleyen en önemli amil, eserindeki Odgurmuş tiplemesidir. Bilindiği üzere Odgurmuş, dağda inzivaya çekilerek, bir şeyhin veya bir tarikatın gözetimi ve denetimi olmadan, sadece kendi gayretleriyle halvet olmaya çalışmaktadır.

Yukarıda bahsettiğimiz, “yüz yıl ibadet kılmış ve bunu da azımsamış” sözüne bakarak oluşacak yanlış anlaşılmaları böylece kıran Yusuf Has Hacib, uzlete çekilip züht hayatı yaşamayı da, kolaya kaçmak olarak görmektedir.

Yusuf, ibadeti tavsiye etmesinin sebebinin, “insanda heves ve nefis canlanırsa, ibadetlerin ihmal edilmesine, şehirde ibadet yapılmasının ise, nefsin terbiyesine vesile olduğu” inancındadır.

Yusuf, namazların, cemaatle birlikte kılınmasını yeğler. Böylece, dinin, insanları birbirine yaklaştırmasını hedefler. Bilhassa Cuma namazına, çok önem verir. Ona göre, Cuma Namazı, fakirlerin haccıdır.

Yusuf diğer taraftan da, medeniyetin kaçınılmaz bir sonucu olan hadariliğin (şehirliliğin) zararlı yönleri olduğunu düşünmektedir. Bu zararları azaltabilmek için, insanlardaki köylü hasletlerini muhafaza edebilmeye gayret edilmesini ister. Bunun için de, tasavvufa dayalı bir hayat tarzını faydalı görür.

Tasavvuf anlayışının ne olduğunu da, aşağıdaki dizelerinden anlıyoruz.

“Her iki dünyayı da Tanrı yarattı. Cennet ve Cehennemi de Tanrı yarattı. Verdiği iki gözün biri Cennete, diğeri Cehenneme bakmalı. Verdiği iki elin biri dünya için, diğeri ahiret için çalışmalı.”

“Bütün dünya halkı, kasaba ve kentleri bırakarak dağlara göç edip, inzivaya çekilmiş olsaydı, dünya bozulur, her taraf boş kalır ve insanlığın nesli kesilmiş olurdu.”

Görüldüğü gibi, Yusuf Has Hacib’in tasavvuf anlayışı, inzivaya çekilip, sadece ahireti hedefleyen züht anlayışı değildir. İki elin biri bu dünya için, diğeri ahiret için çalışmalıdır.

Yusuf, kendi nefsinin peşinde gidene itaat edilmemesini arzuladığını şöyle ifade ederek anlatır: “Kişinin nefsi, kendisine itaat etmiyorsa, başkasının itaat etmesi gerekmez.”

Yusuf’a göre insan; ifrat ve tefrite kaçmadan, orta yolda olmalı. Allah’tan umudunu kesmeden, ancak, ondan korkarak yaşamalıdır.

Yusuf’un din anlayışında, kibre yer yoktur. Nitekim kendisi için yaptığı duada, “günahkâr, muhtaç, yolunu kaybetmiş bir kul olarak” Tanrı’dan af dilemektedir. Hâlbuki yazdığı eserin kalitesi tartışılmazdır. Belli bir vezne tabi olarak, duyguların ve fikirlerin şiirsel bir tarzda ve Türkçenin o günkü kelimeleriyle ortaya konulmasının zorluğu açıktır.

Diğer yandan Yusuf Has Hacib’in kaygısı, insanı cehenneme göndererek cezalandırmak değil, iki dünyada da mesut olmasını sağlamaktır.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, Yusuf’a göre ibadetler, kişinin kendisi içindir. Tanrı, kimsenin ibadetine muhtaç değildir. Bu sebeple, sadece ibadete güvenerek Tanrı’yı memnun etmek yerine, halka karşı sorumlulukları yerine getirerek Tanrı’yı memnun etmek gerekir.

Yusuf, halkı memnun etmeye çok önem verir. Yusuf’a göre, halka karşı görevini yapmayanlardan, Tanrı, bunun hesabını soracaktır. Bu hesabın da, en çok halkın önündeki yönetici olan Bey’den sorulacağını düşünerek şöyle der:

“Halkın yükünü yüklendiğinden, bir kişinin bile aç kalması durumunda, bey, Tanrı’ya hesap verecektir.”

Erlerin eri odur ki, her şeye muktedirdir fakat yapmaya gelince, nefsine karşı mukavemet eder.

Yine bu erden daha iyi erkek odur ki, bir arzusuna eriştiği halde, kendisine derhal hâkim olur.”

Yusuf Has Hacib, dünya malını tümüyle kötülemeye karşıdır. Bu durumu şu dizeleriyle anlatır:

“Bu dünya malını tümüyle kötülemek doğru değildir. Bu malı kazanmak ve kazandıktan sonra, hayırlı işlerde harcamak ve yoksullara dağıtmak yoluyla halk sevindirilebilir.

İnsanın iyilik yapması için, biraz da malı ve mülkü olması gerekir. Harcayacak malı olmazsa, hangi iyiliğe el atabilir?”

Yusuf, dünya malına karşı çıkmazken, malın helâlinden elde edilmesini düşündüğü kanaatindeyiz. Yukarıdaki dizelerdeki “bu malı kazanmak” ifadesi, havadan elde edilmemesini çağrıştırmaktadır. Ayrıca, “biraz da malı ve mülkü olması gerekir” ifadesi, çok zenginliği değil, insanlara iyilik edilebilecek kadar mal ve mülkü tarif etmektedir. Dolayısıyla bu ifadelerin, kazancın helâl olması gerektiğini anlattığı inancındayız.

Zaten makalemizin başlarında Ögdülmüş’ün, Odgurmuş’a ibadetlerini şehirde yapmasını tavsiye ettiği bölümde, bu konuda net ifade kullanmıştır: “…Helâl dünyalık kazan ve fakirlere dağıt; insanlara yardım et, onlara güler yüzlü davran.”

Yusuf Has Hacib, “günahım çok diyerek, Allah’ın rahmetinden ümit kesmemeli” dedikten sonra şöyle tavsiyede bulunmaktadır: “İnsan, Allah’ın emirlerini üstün, kendisini değersiz kılmalıdır. Böylece sonunda değer kazanır.”

Yukarıda Yusuf’un fikirlerini kendi ifadeleriyle aktarmaya çalıştık. Yazımızın sonundaki hülâsa olarak, bu sitede yayınladığımız bazı yazılarımızda, Yusuf Has Hacib’in ne anlatmak istediği hususunda yaptığımız genel tespiti burada tekrarlayalım.

“Ahireti kazanmak için bir lokma bir hırka anlayışıyla yaşayabilirsin. Ancak; mal, mülk ve makam sahibi olup, bu güçlerini halka hizmette adaletli bir şekilde kullanırsan, işte bu iki dünya mutluluğudur.”

DÜŞÜNCE GELİŞTİRMENİN YÖNTEMLERİ ÜZERİNE 4

Hepimiz insanız. Bizler, aynı yapıda ve anlayışta olmamakla birlikte, birçok yönden birbirimize benzeriz. Örneğin, çoğu zaman, bir şeye inanıp, onun peşinden gitmek isteriz. Sahip olmak istediğimiz çoğu şeyde olduğu gibi, inancımız için de, alın teri dökmemiz gerektiğini düşünmeyiz. Makalemizin önceki bölümlerinde ilham konusunu irdelerken belirttiğimiz gibi, alın teri, ilhamdan önce gelir. Düşünmeye çalışmak ve araştırma yapmak, alın terinin bir göstergesidir.

Düşünüp araştırma yaparken, inanmak istediğimiz şey(ler)e başkalarının hücum etmesine izin vermeliyiz. İzin vermezsek, önyargılarımız oluşur. Bir süre sonra, gelişen olaylar beklediğimiz gibi gitmediğinde, dün inandığımız şey(ler)e bugün kendimiz itiraz eder duruma düşebiliriz.

Bu hususta verilebilecek en yaygın örnek, dini inanışlar konusunda olur. Önce, Müslüman, Hıristiyan, Yahudi, Budist veya Hinduculuk anlayışında olan bir çevrede doğan bir insanın inancının sağlamlığını düşünelim. Bir de, bu inanışları, sonradan alın teri dökerek yaptığı araştırma ve irdelemelerin sonucunda, mevcut inanışını değiştirerek geçiş yapan bir kişinin inancının sağlamlığını ve gücünü düşünelim. Sizce hangisinin inancı daha sağlamdır? Doğduğu çevrenin inancını sorgulamadan sürdürenin mi, yoksa araştırarak farklı bir inanışa geçenin mi inancı daha sağlamdır?

Bizi tenkit edenlerin veya hasımlarımızın konuşmalarına izin vermeliyiz. Eğer onlar, papağan gibi aynı şeyleri söylerler ve fikirlerinin altını dolduramazlarsa, onlara itibar etmemeliyiz. Fakat mantıklı izahat yapanlara kulak vermeliyiz.

Sohbet ortamında, bize bazı konulardaki fikrini söyleyen insanlara, anlattıklarıyla ilgili sorular sormalıyız. Eğer sorduklarımıza “hap” gibi cevaplar verilirse, ikinci soru olarak, bu bize verdiği hap gibi cevaba gelirken kullandığı düşüncelerini ve ulaştığı gelişmelerini sormalıyız. Bu ikinci sorumuza verdiği cevaplarda, bize söylediği hap gibi fikrin zıddını veya bu fikre başkalarının yaptıkları itirazları anlatmasını beklemeliyiz. Eğer, bu fikre ulaşırken geçirdiği merhaleleri açıklamıyorsa, o kişinin söylediği “hap” gibi fikre itibar etmemeliyiz.

İnsanların çoğunluğu için, doğru zamanda doğru soruyu sormak, cevap vermekten daha zordur. Yanlış soru soran, yanlış cevap alır. Eğer biz, düşünmek ve düşünce geliştirmek istiyorsak, hem kendimize, hem de karşımızdaki insana sorular sormalıyız. Soru sorulmadan, sadece anlatılanlara dayanarak oluşan düşüncelerin zayıf kalacakları aşikârdır. Diğer yandan, cevabını öğrenmek istemediğiniz soruları sorarsak, inancımızın zayıflığı ortaya çıkabilir.

Doğru zamanda doğru soruyu sorabilmenin çok zor olduğunu hepimiz yaşadıklarımızdan dolayı takdir ederiz. Bu yeteneğe ulaşabilmek için bazı yöntemler deneyebiliriz. Öncelikle sıkça soru sormaktan çekinmemeliyiz. Sorularımız suçlayıcı değil, ayrıntıların açıklanmasına yönelik olmalıdır. Sorduğumuz soruları ve aldığımız cevapları, o ortamdan ayrıldıktan sonra da, kafamızda düşünerek kendimiz değerlendirmeye çalışmalıyız. Eğer, yanlış soru sorduğumuz kanaatine ulaşmışsak, doğru sorunun ne olabileceği üzerine, soruyu bulana kadar, düşünmeliyiz.

Ancak, soru soracağımız konular hakkında ne kadar çok bilgi ve tecrübe sahibi olursak, sorularımızda da o kadar başarılı olacağımız açıktır.

Düşünce geliştirmenin en zor olanı, çözüme ulaşmak için yapılacak düşünmelerdir. Bu zorluğu aşabilmek için, hayatımızın her alanında ve her anında, şikâyetçi değil, çözüm odaklı düşünmeyi alışkanlık haline getirmemiz çok faydalı olacaktır. Ayrıca, Einstein’ın dediği “delilik, aynı şeyleri yapıp, farklı sonuçlar beklemektir” sözü uyarınca, kimi zaman, kökten farklı (radikal) fikirleri de kafamızda oluşturmaya çalışmalıyız. Ama icatlar konusu dışında, sosyal konularda, köktenciliğimizin de bir mantığı olması gerektiğini unutmamalıyız.

İnsanın yapısı üzerinde araştırma yapanların bir kısmı, şu ortak kanaate varmışlardır. İnsan, kabul ettiğini, tamamen kabul etmez, ama reddettiği her şeyi, gerçekten reddeder. İnsanların bu yapısını geçerli kabul ettiğimizi düşünelim. Bu durumda, bazı şeyleri kabul etmiş olan insanların, ileriki bir zamanda gelişen farklı olaylar sonrasında, bugün kabul ettiklerini sorgulayarak, kabullerini terk etmeleri ihtimali kuvvetlidir denilebilir.

Diğer yandan, reddettiklerini gerçekten reddetmeleri de, bize, fikrimizi açıklarken yol göstermelidir. Söyleyeceğimiz bir düşünceyi, karşımızdakinin reddetmemesi için dikkatli davranmalıyız. Düşüncemizi aktarırken, yukarıda bahsettiğimiz gibi, söylediğimiz fikirlere ulaşırken geçtiğimiz yolları da açıklamalıyız. Ayrıca, fikrimizi doğrudan anlatmak yerine, karşımızdakinin onaylayıcı cevap verme ihtimali yüksek sorular sorarak açıklamaya gayret etmeliyiz.

İnsan yapısıyla ilgili olarak söylenen bir başka önemli bir söz, “insan reddettiği nispette nefsine hâkim olur” şeklindedir. Ancak, inkâr ile reddetmeyi, birbirinden ayırmak gerekir. İnkâr etmek, düşünmekten kaçınanların seçeceği bir yoldur. Reddetmek ise, düşünmeye çalışanların seçtiği bir yoldur. Doğrudan inkâr edenlerle fikir teatisinde bulunulamaz.

İnsanları düşünmeye sevk edebilmek için, kurduğumuz cümlelerin yapıları da çok önemlidir. Çoğunluğun kulağına çalınmış, genel tasdik görmüş, sıradan kavramlarla kurduğumuz cümlelerin, insanları düşünmeye sevk etmesi ihtimali çok düşüktür. Farklı anlatımların, çok az duyulmuş veya duyulmamış yorumların, düşünmek isteyen insanları fikir yürütmeye sevk etme ihtimali kuvvetlidir. Kurduğumuz cümlelerin, insanların düşünmeleri hususuyla ilgili olarak, aşağıdaki farklı cümleleri örnek verebiliriz:

Eğer, “delilik, insanın aklını kaybetmesidir” dersek, herkes onaylar. Üzerinde hiçbir düşünce geliştirilmez.

Eğer, Einstein’ın ifadesiyle, “delilik, aynı şeyleri yapıp, farklı sonuçlar beklemektir” dersek, bazı insanları, kısa süreliğine de olsa, düşünmeye sevk ederiz.

Eğer, İngiliz Gilbert Keith Chesterton’un tarifiyle “delilik, insanın, aklından başka her şeyini kaybetmesidir” dersek, düşünmek isteyen her insanın düşünmesine vesile oluruz.

Böyle bir cümleyi duyanlar, insanın aklından başka sahip olduğu özelliklerini düşünür. İnsandaki mukayese etme kabiliyetinin varlığını bulur. Vicdan denilen bir özelliğini görür ve irade sahibi olduğumuzu anlar. Sevgi ve merhamet duygularının farkına varır. Hattâ benim bu yazdıklarımdan çok daha fazla vasıfları fark eder. Sonra tekrar düşünür ve kendi kendisine sorar:

“Eğer aklını kaybeden insan deli ise, o zaman, aklı yerinde iken, mukayese etme ve sorgulama kabiliyetini kaybeden, vicdanını ve iradesini, sadece kendi menfaati ve hazlarının emrine vererek kaybetmiş sayılan insana ne demek gerekir?”

Veya;

“Muhakeme eden, sorgulayan, iradesini vicdanının doğrultusunda ortaya koyan insanı nasıl tarif etmek gerekir?”

Chesterton’un sözünü okuyan insanlar, bu ve benzeri sorular sorarak düşüncelerini geliştirirler.

Kur’an’da Yüce Yaradan, Hz. İbrahim aracılığıyla Kendisini sorgulatarak, bize yol gösteriyor. Yine Kur’an’da, “her şeyi zıddıyla yarattık” deniliyor.

O halde, düşünce üretirken, makalelerimizin başlangıcında ifade ettiğimiz gibi, konuları zıtlarıyla mukayese edersek daha sağlıklı fikirlere ulaşabiliriz. Ancak, Nietzche’nin yaptığı gibi, aykırı düşüneceğiz diyerek, düşünceyi ifrata vardırdıkça, yoldan sapıp kaybolma ihtimalimiz artar.

Tek olan Tanrı, yeryüzündeki ve evrendeki varlıkları, sadece zıtlarıyla değil, muadilleriyle de yaratmıştır. Bu sebeple, düşünce geliştirirken, konuları ve olayları sadece zıtlarıyla değil, muadilleriyle de karşılaştırmamızda fayda vardır.

Yeryüzü insanları olarak, buluşlara ve icatlara her zaman ihtiyacımız vardır. Buluşlar ve icatlar da, düşünce geliştirildikçe oluşurlar. Ancak asıl ihtiyacımız, hem bu buluşların ve icatların, hem de kuralların ve insanlar arası ilişkilerin, insanın şahsına değil, insanlığın güzel geleceğine hizmet etmesi yönünde düşünce geliştirmemizdir.

İnsanlığın güzel geleceğiyle ilgili olarak faydalı düşünceler geliştirebilmemiz için, her şeyden önce, sakin bir halde iken fikir üretmeliyiz. Öfkeli iken, kızgınken, nefret duygularımızın etkisindeyken, bazılarına kinlenmişken fikir geliştirmeye kalkışırsak, çok yanlış olur. Sonradan pişman olacağımız düşünceler bizi esir ederler.

Allah’ım, insanlığın güzel geleceğiyle ilgili düşünce geliştirebilmemiz için; lütfunla, zihin açıklığımızı, sorgulama yeteneğimizi ve irade gücümüzü artır, bizlere sakinlik ver.

DÜŞÜNCE GELİŞTİRMENİN YÖNTEMLERİ ÜZERİNE 3

Düşünce geliştirme kaynaklarımızdan birisi de, okumamızdır. Fakat insanoğlunun, okuma ile barışık olduğu pek söylenemez.

Bir kasaba eşrafı olan amcam (babamın amcaoğlu) Fahri Küpçü (1917-1984), yazdığı kitaplarından birisi olan “Karaağaç” adlı eserinin önsöz bölümüne şöyle başlar: “Okumama, öğrenmeme, beğenmeme illetine maruz kaldığımız bir sırada bizim bu yazıları yazmamız, okuyucularımız için güzel bir talih, bizim için ise talihsizliktir.”

Karaağaç kitabının yazıldığı 1978 yılından bu yana, maddeten güçlü bazı ülkelerde, okuma açısından güzel gelişmeler oldu. Ama sonrasında dijital çağın yaygınlaşması, bilhassa gençler arasında, okumayı azaltan bir etken oldu. Bu sıkıntılı duruma ilaveten, güya demokrasi ile yönetilen birçok ülkede, siyasi yöneticilerin kalitelerinde de, okuma sevgisi açısından düşüş yaşandı. Savaş cephelerinde bile okuyan nesil bitti. Artık, neredeyse okumamakla övünen bir siyasetçi gurubu etkin olmaya başladı. Okumayan bu yöneticiler; ticari zekâları(!), ciddi bir iş başarmadan makamlarını muhafaza etmeleri ve yalan söyleme sanatı haline gelmiş olan siyaseti iyi bildikleri gibi hususlarla övünür hale geldiler.

Bu moral bozucu gerçeğe rağmen, biz, bu satırları bile okuyan güzel insanlara katkıda bulunabilmek hülyasıyla, düşünce geliştirme yöntemleri hakkındaki anlatımlarımıza devam edeceğiz. Bu nedenle şimdi, okumanın ve okuduklarımızdan daha çok faydalanmanın yollarını irdelemeye çalışalım.

Küreselleşen ve küreselleştikçe, giderek ticari bir küresel hapishaneye dönüşen dünyamızda, büyük çoğunluğumuz, dünya işleriyle ilgili ciddi bir telaşenin içerisindeyiz. Dolayısıyla, rahat bir okumaya fazla zaman bulamayabiliriz. Bu sebeple, öncelikle, işimizin kısa aralarında ve seyahatlerimizde bile imkân buldukça, zamanımızı iyi değerlendirerek, hemen her fırsatta okumaya gayret etmeliyiz.

Sizlerin bu gayretleri gösterdiğiniz ve okumaya çabaladığınız inancıyla, düşüncelerimizi aktaracağız. Okumak için ele aldığımız kitapları seçebilirsek, vakit kazanmış oluruz. Tabiri caizse, bir dirhem bal için keçiboynuzu yemek zorunda kalmayız.

Kitap seçimlerini yaparken, sadece kendi bilgimizle hareket etmemiz yeterli olmayabilir. Sorgulayıcı karakterleri olduğuna güvendiğimiz insanlardan da, kitap tavsiyesi alabiliriz. Kitap ismi isteyeceğimiz kişilerin, mümkün olduğu kadar, farklı fikirlerden insanlar olmasına da dikkat etmeliyiz.

Bu gayretlerimize rağmen, kitap alımında son kararı yine kendimiz vermeliyiz. Eğer, ilgilendiğimiz konulardan çok farklı kitapları seçersek, beklediğimiz faydayı sağlayamayabiliriz. Öncelikle, merak ettiğimiz alanlarda tavsiyeler almalıyız. Çünkü merak etmediğimiz konularla ilgili kitapları alsak bile, çoğunu okumayıp kitaplığımızda süs olarak kalması ihtimali kuvvetlidir. Bu durumlarda, ya kitabı okumaya başlama gücünü bulamayız yahut da, kitabı okurken kitaba yoğunlaşamayız, beynimiz başka şeylere dalar gider. Hâlbuki merak edip aldıklarımızı okudukça, yeni konuları merak etmeye başladığımızı ve okuyacağımız kitapların alanlarının kendiliğinden genişlediğini göreceğiz.

Takdir edileceği gibi, sadece okuyacağımız kitapları seçmemiz yetmez. Okuduğumuz konular ve cümlelerde de, seçim yapabilmeliyiz. Bu nedenle dikkatli okumalıyız.

Hızlı okuma tekniğini kullanmak, roman türü kitaplarda uygun olabilir. Fakat fikri yönü olan ve kapsamlı bilgiler içeren kitaplarda, yanlış olur. Hem bilgi yoğun, hem de yazarın yorumlarının çok olduğu kitapları hızlı teknikle okumamız, okumak için okumak anlamına gelir. Bu nedenle, konuları seçerek ilerlemeliyiz. Seçtiğimiz konuları okurken önemli gördüğümüz cümleleri işaretleyip, üzerinde defalarca düşünmeliyiz. Yoksa okumak için okumak, yukarıda bahsettiğimiz, bir dirhem bal için keçiboynuzu yemekten bile daha verimsizdir.

Rastgele seçimler yaparak okumanın ve okumak için okumanın hafızamıza da zararı vardır. Hafızamızın düzenini bozabiliriz. Çünkü hafızamızın kapasitesi okudukça artsa bile, sonuçta belli bir sınırı vardır. Bu sınır içerisine rastgele bilgiler koymamız halinde, daha önce hafızamıza yerleştirdiğimiz ve ileride ihtiyaç duyacağımız bazı bilgiler silinebilir.

Rastgele ve okumak için okumak, düşünce mekanizmamızı da bozabilir. Hafızamız gereksiz bilgilerle dolacağı için, bunlar fikir keşmekeşine sebep olabilir. Gereksiz bilgilerden maksadımız; hayat mücadelemizde işimize yaramadıkları gibi, düşünce üretmemize de faydası olmayan bilgilerdir. Böylesine gereksiz bilgiler (ör; gezegenler veya araba modelleri ve özellikleri hakkındaki bilgiler gibi), sadece, kafamızda oluşacak fikir kargaşasına sebep olmakla kalmazlar. Oluşan karmaşıklık ortamı, düşünce ufkumuzun da daralmasına sebep olabilir.

Okuduğumuz kitaptaki konuları ve cümleleri, mantığımızda muhakeme etmeliyiz. Yazının kendi içerisinde çelişkileri olup olmadığını irdelemeliyiz. Yaptığımız sorgulamalarımız sonunda ulaştığımız sonuçları, hafızamızda tutmaya çalışmak yerine, sindirmeye gayret etmeliyiz. Sadece hafızamızda tutmaya çalışmak, fikirlerimizin netleşmesine yeterince katkı yapmazlar. Bir fikri sindirmemizle, o fikir hakkında netleşmemiz arasında doğru orantı vardır. Sindirebilmemiz için, sorgulama yapmamız şarttır.

Fikirlerimiz netleştikçe ve okuduklarımızdan çıkardığımız süzme fikirleri yaşantımıza yansıtmaya çalıştıkça, hayatımızı anlamlandırma ihtimalimiz de artar. Hayatımızı anlamlandırdıkça, okuduklarımızdan daha çok faydalanırız.

Okumamızın bir diğer önemli faydası da, zihni hayatımızı derinleştirmemizdir. Eğer, zihni hayatımız derinleşmiyorsa, okumuyor, sadece bakıyoruz demektir.

Bir kitabı okurken, kitabın, beğendiğimiz cümleleri olduğu gibi, beğenmeyip reddettiğimiz cümleleri de olabilir. Bu normaldir. Ama okuduklarımızı reddetme veya beğenme fikrimiz, bizim önyargımızdan kaynaklanıyorsa, yanlış yoldayız demektir. Eğer kabul veya ret fikrine, okuduklarımızı irdeledikten sonra varırsak, okuduklarımız gerçekten işe yaramış demektir.

Eğer kitabı irdeleyerek okursak ve kitaptaki ilginç bulduğumuz cümlelerin üzerinde düşünürsek, okuduklarımız, bize tahmin etmediğimiz yönlerden de farklı düşüncelere yol açacak esin kaynağı olabilir. Sadece beğenmek veya reddetmekle kalmayıp, bize ufuk açan yeni bir mukayese imkânı verebilir. Böylece, okuduğumuz kitapta bile olmayan farklı bir bakış açısı yakalayabiliriz.

Okumamızın sebebi, savunduğumuz fikirlere karşı bize sorulan sorulara cevap bulabilme gayreti olmamalıdır.  Aslında çoğu zaman, bu amaçla okuruz. Fakat bu maksatla okumaya başlasak bile, bulacağımız cevaplar, önce bizim mantık mukayesemizde bizi tatmin etmelidir. Biz tatmin olmamışsak, okuduğumuz kitapta bulduğumuz cevabı, bize soru soranlara aynen vermemeliyiz. Eğer biz tatmin olmuşsak, kitaptaki cevabı vermemizde mahzur yoktur.

Savunduğumuz fikirlere destek bulabilmek amacıyla okunulması, en çok, dini konularla ilgili olarak yapılmaktadır. Bu amaç için okuma arzusu duymamız, normal bir istektir. Fakat bu amaçla okuyanların önemli bir kısmı, bu hususta ileri gitmektedirler. Kutsal kitaplarda yazılanları bile, kendi önyargılı fikirlerine destek bulabilmek amacıyla, kendilerine göre yorumlamaktadırlar. Hâlbuki okuduklarımızı olduğu gibi değerlendirmekten korkmamalıyız. Sadece yazılanları yorumlamaya çalışmalıyız. Böyle yaparsak, farklı düşünce geliştirme ihtimalimiz artacaktır. Bazen, kutsal kitaplarda okuduklarımızı olduğu gibi değerlendirmekte zorlanırız. Çünkü tercüme hataları olabilir. Böyle durumlarda, mümkün olduğu kadar, tek olan Tanrı’nın yol gösterici mantığını, zerrece şaşmayan adaletini, sözlerinde hiçbir çelişki olmayacağını, kullarına olan rahmetinin genişliğini göz önüne alarak düşünmeliyiz.

Okuduklarımızı, duyduklarımızı ve gördüklerimizi, önyargısız sorgulamak önemlidir. Fakat bunu yapabilmek kolay değildir. Sorgulama yapmak, bir kültür ve alışkanlık işidir. Sorgulama kültürünü elde edebilmemiz için, önce sorgulama alışkanlığını sağlamak gerekir. Alışkanlık haline getirdiğimiz sorgulama anlayışımızın, kültür haline dönüşebilmesi ihtimali kuvvetlidir.

Aslında, sorgulama yapmayı alışkanlık haline getirmek, zor değildir. Boş dururken veya fırsat buldukça, çevremize bakalım. Etrafımızda gördüğümüz, bilhassa birbirine benzeyen eşyaları karşılaştıralım. Bunlar; sandalye, koltuk, vazo, tablo şeklinde cansız varlıklar olabileceği gibi, insan, hayvan, ağaç, çiçek gibi canlı varlıklar da olabilir. Eğer dikkatlice karşılaştırırsak, birbirine benzeyen eşya ve varlıkların, aslında birbirinden farklı olduklarını görürüz. Bu küçük farkları dikkatlice inceledikçe, sorgulama anlayışını elde etmeye başlarız.

Benzer şekilde, çevremizdeki bitkileri, çiçekleri, hayvanları dikkatlice karşılaştırdıkça, aralarındaki küçük farkları fark etmeye başlarız. Etrafımızdaki insanları mukayese ettiğimizde, hiç kimsenin birbirine benzemediğini anlarız. İkiz kardeşleri bile dikkatlice karşılaştırırsak, aralarında küçük farklar olduğuna şahit olabiliriz. Hattâ, aynı insanı, farklı ortamlarda ve değişik zamanlarda dikkatlice incelersek, aynı insanda bile, her görüşümüzde, hem bedenen, hem fikren, hem de ruhen farklar olduğunu fark ederiz. Aynı farklılık, aslında kendimiz için de geçerlidir. Mutlu ve neşeli olduğumuzdaki biz ile düşünceli ve üzgün olduğumuzdaki biz, aynı değildir. Hem bedenen farklı görünürüz, hem aynı konulardaki fikirlerimizde farklılık oluşur, hem de ruhen çok farklı oluruz.

Etrafımızdakileri inceleyip, benzer varlıkların aralarındaki küçük farkların farkına vardıkça, mukayese hevesimiz oluşur. Böyle devam ettikçe, karşılaştırma yapmak giderek alışkanlık haline gelir. Bilhassa, aynı insanın farklı zamanlardaki tavırlarının ayrıntılarını mukayese ettikçe, o insanın, ne zaman doğru, ne zaman yalan söylediğini bile anlamaya başlarız.

Diğer taraftan, bir dönem içerisinde okuduğumuz kitapların, birbirinden farklı konular olmasına dikkat etmeliyiz. Ancak bu dikkatimiz de yetmez. Farklı fikirleri de okumalıyız. Çünkü aynı dönemde, aynı konuları ve benzer fikirdeki yazarların kitaplarını okursak, görüş ve sorgulama alanımızın kendiliğinden daralması ihtimali artar.

Okuduğumuz kitapların yazarlarını seçmek de önemlidir. Zaman zaman, bizim genel fikrimize ters olan yazarları seçmeliyiz. Ama önyargılı bir anlayışla değil, sorgulayıcı bir üslûpla yazan yazarları tercih etmeliyiz. Çünkü önyargılı yazanların savunmaları, bizim zihnimizi etkileyerek yanlış yönlendirebilir.

Okuduklarımızdan veya duyduklarımızdan etkilenerek bir fikri kafamızda oluştururken, o düşünceye yapılabilecek itirazları da dikkate almalıyız. Gerekirse, oluşturduğumuz düşünceye ters fikirleri, kendi kendimize oluşturmaya ve düşünmeye gayret etmeliyiz.