İsmail Hakkı Küpçü

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 5

Budha, insanlardan, kendisine mutlak inanmalarını veya ona dua etmelerini istememiştir.

Tek Tanrılı dinin peygamberleri de, Yüce Yaradan’ın sözüdür diyerek aktardıklarının dışındaki kendi sözlerine, mutlak inanılıp uygulanmasını istememişlerdir. Peygamberler, bütün mükâfatlarını tek olan Tanrı’dan bekledikleri için, insanlardan, kendilerine dua etmelerini istememişlerdir. Nitekim Hz. Muhammed de, Veda Haccındaki hutbesinde, insanlardan, kendisine vahiy olarak bildirilenleri tebliğ ettiğinin şahitliğini istemiştir. Kendisine dua edilmesini talep etmemiştir.

Budha, kendisini “aydınlanmış” olarak tanımlamamaktadır. Kendisini “uyanmış” olarak görmektedir. Bu sebeple asıl adı Siddarta Gautama iken, kendisine “uyanmış” anlamına gelen Budha denilmesini arzu etmiştir.

Budha’nın, kendisi için yaptığı bu tanım doğrudur. Çünkü aydınlanmalar, ancak dışarıdan tesirle olur. Uyanma ise, insanın kendisinin başarabileceği bir husustur.

Bu açıdan bakılınca, peygamberler için, “aydınlanmış” terimini kullanmak yanlış olmaz. Çünkü onlar, aydınlandıkları konu hakkında pek bir şey bilmez iken, kendi kendilerine yaptıkları davranışlar veya düşüncelerle değişmemişlerdir. Peygamberler, bir noktaya kadar kendi gayretleriyle gelmişlerdir. Ama sonrasında, Yüce Yaradan’ın onlara dışarıdan ulaştırdığı bilgilerle ve desteklerle değişime uğramışlardır. Dolayısıyla aydınlanmışlardır.

Bu bakımdan, Budha’nın öğütlerine uygun davrananların da, kendi deneyimlemeleriyle yürüyecekleri için, aydınlanmış değil uyanmış hale gelebileceklerini söyleyebiliriz. Diğer taraftan, peygamberlerin aktardığı vahiylerin doğrultusunda düşünerek, Yüce Yaradan’ın varlığına şahit olacak nitelikteki ortamlar sonucunda, O’nun gösterdiği yolda yürüyenler için, aydınlanmış denilebilir.

Budizm’in temel kavramlarından birisi “Karma”dır. Karma, sorumlulukla ilgilidir. Karma, kendi fiillerimizin, hayatımızı şekillendirdiği bir süreçtir. Dolayısıyla biz, yaptıklarımız ve yapmaya niyetlendiklerimizizdir. Bu anlayışta olan Budha, insanların geçmiş hatalarının bedelini ödemeyeceklerini, geçmişteki iyi işleri için de ödüllendirilmeyeceklerini düşünür.

Tek Tanrılı dinde, insan, yaptığı yanlış işlerden tövbe ederek güzel işler yapmaya başladığı zaman, geçmişteki kötülükleri rafa kaldırılır. O anda yaptığı güzel işlerden dolayı sevap kazanmaya başlar. Ancak, Yüce Yaradan, “dönerseniz Biz de döneriz” demektedir. Bu demektir ki, eğer yaşadığımız an güzel işler yapmamıza rağmen, ileride tekrar yanlış işler yapmaya başlarsak, rafa kaldırılan eski yanlışlarımız gündeme gelir ve bu dönemde yaptığımız güzel işler için ödüllendirilmeyiz.

Anlaşılan o ki, tek Tanrılı dine göre de, asıl olan yaşadığımız andır. Dolayısıyla biz, bu anda yaptıklarımız veya yapmaya niyetlendiklerimiziz.

Budha’nın, tanrısal bir kuvvetin varlığını tanımadığı, bundan dolayı, “Karma”yı dışarıdan nesnel bir hüküm vericiyle irtibatlandırmadığı söylenir.

Bu konunun daha iyi anlaşılabilmesi için ünlü Budist öğretmenlerden Santideva’nın şu sözlerini aktaralım: “Istırap, bir kişinin kendi yaptıklarının bir sonucudur. Dıştan bir kuvvetten gelen bir ceza değildir…Bizler, kendi kaderimizin yazarlarıyız ve sonuçta yazarlar olarak bizler özgürüz.”

Tek olan Tanrı da, kutsal kitaplarında bunun aynısını söylemektedir. Yüce Yaradan, bize zulmetmediğini, bizim kendi kendimize zulmettiğimizi sıkça vurgular. Konunun anlaşılabilmesi için, bu durumun bazı örneklerini verir. Demek ki, ıstırap, Tanrı’nın bize verdiği bir ceza değildir.

Diğer taraftan, kutsal kitaplara göre, bizim kaderimiz baştan yazılmamıştır. Yüce Yaradan’ın bize bildirdiğine göre, biz kaderimizi kendimiz inşa ederiz. Biz kaderimizi inşa ederken özgürüzdür. Çünkü Tanrı, bize akıl, vicdan ve irade verdikten sonra, nasıl davranacağımızı görmek için bizleri özgür bıraktığını beyan etmektedir.

Diğer taraftan Budistlere göre Karma, başka bir anlatımla sorumluluk, sadece maksatlı yapılan faaliyetleri ve davranışları kapsar. Yanlışlıkla yapılanlar, Karma’ya dâhil değildir.

Tek olan Tanrı indinde de, aynı durum geçerlidir. Kastan yapılan hatalardan cezalandırılırız. (Nisa Suresi 4/93) Yanlışlıkla yapılan hatalardan dolayı, tövbe edip bir daha yapmamak için daha dikkatli olmak kaydıyla ceza görmeyiz veya çok hafif bir ceza alırız. (Nisa Suresi 4/92) Hattâ Yüce Yaradan, yenilmesini bizzat Kendisinin yasak ettiği yiyecekleri bile, zorda kalınması ve o andaki sıkıntıyı giderecek kadar yenilmesi şartıyla, geçici olarak serbest bırakmıştır.

Budha diyor ki: “Ey keşişler, benim Karma dediğim, zihinsel bir iradedir. İsteyen keşiş ki, bedeni, konuşması veya zihni vasıtasıyla faaliyette bulunur.

Tek olan Tanrı’nın da, insanlardan istediği şeylerin önemlilerinden biri, düşünmeleri ve akıl erdirmeleridir. Çünkü kararlar önce zihinde alınır. Bir insan, ister iyi yönde isterse kötü yönde faaliyette bulunsun, onun davranış tarzını etkileyen şey, zihni faaliyetidir.

Karma, bir Budist için, hayatının pusulası gibidir. Yaptığı, söylediği ve hissettiği her şeyin, hayatına bir etkisi olur. Bu bakış açısına göre, Budha, geçmişten kaygılanmamızı ve onlara saplanmamızı istemez. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, anda yaşanmasını ve şimdiki yaşamın dönüştürülmesini ister. Çünkü böyle yaparak, geleceği dönüştürme ihtimalimiz artar.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, bu anlayış tek Tanrılı dinlerde de aynen geçerlidir. İlave olarak şunu diyebiliriz, insanlar, Yüce Yaradan’ın yeryüzündeki vekil yöneticileri olduklarından sorumlulukları süreklidir. Dolayısıyla, hissedeceğimiz bu vekil yöneticilik, hayatımızın pusulası gibidir.

Budizm’de tek yaşam yoktur, yaşamlar vardır. Dolayısıyla doğumlar da tek değildir, yeniden doğumlar vardır. Ancak, Budha’ya göre, bu yeniden doğumlar arasındaki hareket, rastgele değildir. Yeniden doğumlar, şimdiki hayatınızdaki eylemlerle belirlenir. Bu açıdan bakınca insan, bir anlamda kendisinin varisi olur.

Bilge bir Budist, yeniden doğumların, mevcut yaşamında iyi işler yapanlar için geçerli olacağını düşünür. Nitekim bu anlayıştan dolayı Budha, Hint kast sistemini reddetmiştir. Bu yaşamında kötü işler yapanların, yeniden doğumlarında hayvan olarak dönmeyeceklerine inanır. Ölmüş bir insanın, yeniden doğumda bir tanrı olarak gelebileceğine dair, Budha’nın herhangi bir sözünden bahsedildiğini bilmiyorum. Demek ki Budha’ya göre, ölen bir insanın yeniden doğuşu yine bir insan olarak gerçekleşecektir.

Yeniden doğuma inanan bir Budist, bu yaşamında kötü işler yapanların, cehennem ortamında yeniden doğacağına inanır. Ancak, cehennem ortamından sonra tekrar dirilmenin olup olmayacağı hususunda bir fikir beyan etmez. Yani, bu yaşamında başkalarına zarar vermiş, insanlara zulmetmiş birisi isen, gideceğin yer olan cehennem, son durağın olabilir.

Fakat inançlı bir Budist’e göre, bu hayatında iyi işler yapmışsan gideceğin Nirvana veya başka bir yer, senin son durağın olmayabilir. Yeniden ve insan olarak, insan âlemine dönebilirsin. Ancak, yeniden doğan insanın aynı yapıda olup olmayacağı bilinmemektedir. Buna rağmen, “uyanmış” bir Budist, ölümünden sonra tekrar geri gelerek, başkalarının da uyanmasına vesile olabilmenin arzusu içerisindedir. Geri dönüşü bu amaçla ve isteyerek arzular. Bir insanın bu amacı gütmesi, yeniden doğduğunda da aynı yapıda olacağına dair inancını gösterir. Budizm’de, yeniden doğmuş bir insanın kendisinin varisi olacağının düşünülmesi de, aynı yapıda doğulacağı fikrine inanıldığını gösterir.

Buda’nın yaşadığı dönemde, insanlar, doğum-ölüm çevrimine daha çok inanıyorlardı. Ancak anlaşıldığı üzere Budha, bu anlayışa bazı sınırlamalar getirmiş. Ölen bir insanın yine bir insan olarak doğacağını düşünmüş. Ancak ister insan olarak ister hayvan olarak geri dönüleceğine inanılsın, sonuçta yeniden doğan, eski yaşamdakinin ceremesini çekiyor veya sefasını sürüyor.

Doğum-ölüm hareketini tek Tanrılı dinler açısından irdeleyelim. Kur’an’a baktığımızda, bu hususla ilgili olarak, sadece cehenneme gidenler açısından net ifadeler var.

Enam Suresi 6/27: Onların, ateşin üzerinde durduruldukları zaman: “Ne olurdu dünyaya döndürülseydik, Rabbimizin ayetlerini yalanlamasaydık da müminlerden olsaydık” dediklerini bir görsen!

28: “Hayır, daha önce gizleyip durdukları karşılarına çıktı da ondan, yoksa geri çevrilselerdi yine menedildikleri şeyi yapmaya dönerlerdi. Çünkü onlar yalancıdırlar.”

Bu ve benzeri ayetlerden anlaşılan o ki, cehenneme gidenler, yeniden doğmak için Yüce Yaradan’a talepte bulunurlar. Ama kabul edilmez. Çünkü aynı şeyleri yapmaya dönecekleri, bu sebeple bulundukları kötü şartlardan kurtulmak için yalan söyledikleri düşünülür. Bir insanın yeniden doğduğunda aynı şeyleri yapması için, yine aynı yapıda doğması gerekir.

Kur’an’da, cennete gidenlerle ilgili olarak yeniden doğma isteği olup olmadığına işaret eden bir ayet yoktur. Nitekim cehenneme gidenler için, Allah dilemezse oradan çıkarılmayacaklarını ifade eden Kur’an, cennettekiler için “onlar oradan çıkarılmayacaktır” (15/48) demektedir. Ayrıca cennettekiler için “oradan hiç ayrılmak istemeyeceklerdir” denilmektedir. (18/108) Ancak bu ifadelerin varlığı, cennete gidenlerin yeniden doğum gibi bir talepte bulunmayacaklarını göstermez. Cennete girebilmiş olanlar önceki yaşamlarında güzel işler yapmış kişiler olduklarından, tekrar doğarak yine insanlara faydalı olmayı isteyebilirler. Tıpkı, uyanmış bir Budist’in, insanları aydınlatmak arzusuyla geri doğmak isteği gibi bir amaçları olabilir. Ama böyle talepler olup olmadığını biz bilmiyoruz. Böyle talepler varsa da, bunun kararı ve uygulaması, tamamen Yüce Yaradan’ın takdirindedir. Bu açıdan bakılınca, uyanmış bir Budist’in yeniden doğması ihtimali, sadece, tek olan Tanrı’nın Cennetine girmesi halinde vardır. Aksi takdirde böyle bir ihtimal yoktur. Ama Yüce Yaradan’ın gösterdiği yolda inançla yürüyen iyi bir mümin olarak vefat etmiş bir insanın, cennete girmesi ihtimali çok kuvvetli olacağından, yeniden doğması ihtimali vardır. Çünkü talep edilmesi halinde, yeniden doğum ve ölümleri gerçekleştirecek olan tek otorite, Yüce Yaradan’dır. Tek olan Tanrı, cehennemdekilerin taleplerini reddedeceğini ifade etmesine rağmen, cennettekilerin de yeniden doğum taleplerinin olacağı ve onların da reddedileceği şeklinde, bize bir bildirimde bulunmamıştır. Bu konudaki gerçeği, sadece Yüce Yaradan bilir. Bizim yaptığımız, Kur’an’dan anladıklarımıza göre fikir beyan etmektir.

Budizm ve tek Tanrılı dinlerle ilgili olarak yaptığımız bu karşılaştırmaları çoğaltabilmemiz için elimizde çok sayıda veri var. Ancak şimdilik buna gerek görmeyerek, yazı serimizi burada bitiriyoruz.

Gerek bu konudaki makalelerimizden, gerekse diğer birçok yazımızdan anlaşılacağı gibi, önemli olan, dinlerin ve inançların isimleri değildir. Önemli olan, her bireyin, inancını gerçek anlamda yaşamaya çalışmasıdır. Çünkü bir inancın, geniş halk kitlelerince kabul görebilmesi için, o söylemlerin, insanlığın huzuru ve güvenini sağlamayı amaçlaması gerekir. Hiç kimse, hak yemenin, yalan söylemenin, insanları ezmenin ve zulmetmenin iyi bir şey olduğunu savunamaz. Bütün inançların ortak yanı “kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi, başkasına yapma” düsturudur. Dolayısıyla asıl olan, kişinin inandıklarını değiştirmesi değil, inandığını diliyle söylemek yerine, yaşamına yansıtmasıdır. Güzel düşünen ve davranan bir insan, başlangıçta Tanrı fikrine sıcak bakmıyor olsa bile, bir süre sonra kendiliğinden, fikrinin değiştiğini ve aydınlandığını görebilir. Çünkü göklerin, yerin ve bunların arasındaki her şeyin yaratıcısı olan Yüce Yaradan, özgür iradeleriyle güzel düşünerek, insanlığa yakışır bir şekilde davrananlara yardımcı olacağını, kutsal kitaplarında sıkça vurgulamaktadır. Tek olan Tanrı’nın yapacağı bu yardımı anlamak veya anlamamak, kişiye kalmıştır.

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 4

Siddarta Gautama, kendisini uyanmış olarak tanımlayarak, “uyanmış” anlamına gelen Budha unvanını kendine uygun görmüştür. Uyanmış bir şahıs olan Budha, uyanışın 7 merhalesini şöyle sıralar:

Farkındalık, muhasebe, kararlılık, vecd hali (kendinden geçme), dinginlik, yoğunlaşma, ağırbaşlılık.

Budha’nın bu öğretileri, tek Tanrılı dinlerden İslâmiyet’teki tasavvuf anlayışına benzemektedir. Tasavvufta da Allah’ın sevdiği kullar arasına girebilmek için geçilecek 7 merhale vardır. Bunlar şöyledir:

Nefsi emmare, nefsi levvame, nefsi mülhine, nefsi mutmaine, nefsi radiyye, nefsi marziyye ve nefsi kâmile.

Görüldüğü gibi, Budizm’deki ileri meditasyon ile tasavvuf arasında kuvvetli bir bağlantı vardır. Bu bağlantıyı ayrıntılı olarak araştıranların daha somut sonuçlara ulaşacağını düşünüyorum.

Budha, insanların kendilerini çok ciddiye almamalarını öğütler. Yüce Yaradan, bu konuyu farklı bir anlatımla kutsal kitabı Kur’an’da şöyle ifade eder: İsra Suresi 17/37: “Yeryüzünde kibir ve azametle yürüme! Çünkü sen asla yeri yaramazsın ve boyca da dağlara erişemezsin.” İlâhi kaynaklı din mensubu olmayan Atilla Han da, benzer şeyi şöyle ifade etmiştir: “Kendisini fazla önemseyen bir Hun, görüş derinliğini kaybeder.”

Budha, Nirvanaya ulaşabilmek için Sekizli Asil Yol tavsiye etmiştir. Önceki yazımızda saydığımız bu yolların birincisi, Doğru Bakıştır. Doğru Bakış, ıstırabı, ıstırabın sebeplerini nasıl durduracağımızı ve böylesi bir hayata nasıl yöneleceğimizi anlamaktır. Doğru Bakıştaki amaç, kendimize, başkalarına ve dünyaya verdiğimiz zararı azaltarak hayatı iyi yaşamaktır.

Tek Tanrılı dinlerin kutsal kitaplarında da, insanın kendisine, başkalarına ve yeryüzüne zarar vermemesi istenir. Böyle davranılırsa huzurlu bir yaşam sürülebileceği anlatılır.

Sekizli Asil Yolun ikincisi olan Doğru Davranışın temeli zarar vermeme üzerinedir. Çevreyle uyum içinde olunmalı, husumetle hareket edilmemelidir. Zararlı olduğu açıkça belli oldukları için kaçınılması gerekenler şunlardır:

Çalmak, can almak, kişiyi tabiatı ya da huzuru yıkıma uğratmak, fazla müsamaha etmektir.

Budizm’deki Doğru Davranış, cinsellikle ilgili sorumluluğu da kapsar. Eşini aldatmak ve zina yapmak yanlış davranışlar olarak değerlendirilir. Budizm’e göre cinsellik, yaratılıştan gelen ve insanın en çok zaaf gösterdiği bir husustur. Budha, insanları cinselliğin gücünü düşünmeye ve bu konuda hem kendiniz hem de başkaları için saygı ve sorumlulukla davranmaya davet eder.

Ayrıca, içkiyi ve keyif verici ilaçları, zararlı gidişatlar yolunda kullanmaktan uzak durmak da Doğru Davranışa dâhildir. Belki de uzak durma sözünden dolayı, Budizm’de sarhoşluk konusunda iki farklı görüş var.

Birinde, her türlü sarhoşluk verici madde, bir kadeh içki bile yasak. Hattâ bazı öğretilerde kafein ve tütün de yasakların içerisine alınmıştır.

Diğerinde, bir kadeh olarak belirtilmez. Sarhoşluğu tetikleyecek kendisini bozmaya sebep olacak derecede olan maddeyi bünyeye almak yasaktır. Çünkü eğer sarhoş olduysanız, meditasyon yapacak, yani derin düşünecek beceriyi göstermeniz zorlaşır.

Budizm, sarhoşluk verici besinler ve eğlence gibi konulardaki fikirleri şöyle açıklar: Asıl olan kurallara, sırf kurallara uymanın hatırına uymak olmamalıdır. Tüketimin bütün şekilleri konusunda farkındalığınızın olması esastır. Yani, yaptığınız tüketim sizi ıstıraba mı götürüyor, yoksa geçici bir rahatlık mı sağlıyor. Bunu anlamak önemlidir. Çünkü asıl olan, geçici rahatlamanın, sizi yeni yeni ıstırap bataklıklarına düşürdüğünü görme farkındalığıdır.

Yüce Yaradan’ın kitaplarından olan Kur’an’ı incelersek, içki, cinsellik gibi konularda da benzer öğütlerin sıkça yapıldığını görürüz. Burada dikkat çekeceğimiz bir husus, içki ile ilgili benzerliktir. Tek olan Tanrı, Kur’an’da, içkinin bazı faydaları olduğunu, zararlarının faydalarından çok olduğunu vurgular. Yani içki, geçici rahatlık sağlayabilir ama bu durum sonrasında yeni yeni ıstıraplar başlar. Yüce Yaradan’ın verdiği bu öğütlere uymayan insanların olması, tamamen insanların sorunudur. Nitekim cinsellik istismarını yapanların içerisinde, kendisinin din adına konuştuğunu söyleyen her guruptan bazı kişilerin de varlığı bir gerçektir.

Budha, Sekizli Asil Yolun üçüncüsü olan Doğru Konuşmayı anlayabilmek için, kaçınılması gereken davranışlardan başlanılmasını istemiştir. Bunlar:

Yalan söylemek, iftira atmak, lanetleyen kötü bir dil kullanmak, sert sözler söylemek, çok fazla konuşmak, dedikodu yapmak, nefret tohumu ekmektir.

Budha, yalan söyleme konusunun önemini bildiğinden öğretisinde şöyle demektedir: “Yalan söyleme, kimseyi kötüleme, hiçbir şekilde sahtekârlık yapma, ikiyüzlüce konuşma, yalanı teşvik ederek destekleme, bilgiyi yanlış sunma, haince dedikodu yapma. Hiç bir şartta veya olan olaylarda gerçeğe lakayt olma. Yaptığın her şeyde dosdoğru ol, çevrene sevgi ve iyilik getir.”

Bu konuyu araştıracaklar göreceklerdir ki, kaçınılması gereken bu davranışların ve yalanla ilgili hususların aynısı, tek olan Tanrı’nın kutsal kitaplarında da sıralanmıştır.

Budha, zenginlik konusunu, Sekizli Asil Yolun beşincisi olan Doğru Geçim Yolu içerisinde ele almıştır. Doğru Geçim Yolu, öncelikle, çalıştığın işe kötülük etmekten uzak durmayı gerektirir. Bu sebeple, Budist keşişler, mülkiyetlerden fedakârlık etmişlerdir. Böylece, kendiişlerine karşı saygılı olmayı ve kendiişlerine kötülük etmemeyi amaçlamışlardır.

Ancak, keşişlerin amaçları, her şeyden elini eteğini çekmek anlamında görülmemelidir. Onların yoksulluk yemini etmelerinin sebebi, mülkiyete bağlanma haline daha fazla kapılmamak içindir. Yoksa servet edinmeyi yasaklayan net bir kural yoktur.  Burada anlatılmak istenilen, maddi varlıklarla kurulan ilişkinin niteliği hususudur. Eğer maddi varlıklara bağlanmamışsanız, onlar sizi değil, siz maddi varlıkları yönetirsiniz. Böyle bir anlayışta iseniz, zengin olmanızda bir sorun yoktur.

Aksine Budha’ya göre, eğer sahip olduğunuz maddi varlıklar, sizin cömertlik vasıtasıyla başkalarına yardım etmenize vesile oluyorsa, bu durum istenilen bir ortamdır. Çünkü Budha’ya göre, verici olmak yani cömertlik, insanda bir fedakârlık hissi oluşturur. Bu fedakârlık hissi de, insandaki açgözlülük yangınının panzehridir. Böylece kişinin bencillik duygusunu aşmasına, nefsini yenmesine yardım eder.

Budha, Doğru Geçim Yolunu anlatırken başka örnekler de verir. Örneğin, sofranıza koyduğunuz ve yediğiniz yemeği, başka insanlara zarar vererek mi koyduğunuza karar vermenizi ister. Sizi, onurlu ve şerefli bir hayat yaşamaya davet eder.

Konuya bu açıdan bakılınca Doğru Geçim Yolu, insanlardan mesleğini bile sorgulamalarını ister. Çünkü bazı meslekler, Budha’nın Doğru Geçim Yolu yöntemiyle ters düşer.

Budha’nın anlattığı Doğru Geçim Yolunda bahsettiği zenginlik, cömertlik ve yediklerinin kaynağını araştırma hususu, Kur’an’daki bazı ayetlerde de aynı şekilde ele alınır.

Savaş hususunda Budha, hiçbir savaşın adil olmadığını düşünür.

Yüce Yaradan da, sizlere saldırılması, güçsüz ve mazlum insanların ezilmesi, insanların yurtlarından sürülmeleri gibi, insanların huzurlarını bozmaya yönelik şartlar oluştuğunda cihad izni ve emri vermiştir. Bunların dışındaki savaşları uygun bulmamıştır.

Tek olan Tanrı’nın savaş konusundaki anlatımıyla Budha’nın fikrinin çeliştiğini söylemek zordur. Çünkü Budha’nın, Yüce Yaradan’ın savaş için izin verdiği şartlar konusundaki fikrini –en azından ben- bilmiyorum. Diğer bir anlatımla, yurtlarından çıkarılan insanların veya tek umudu düzgün insanlar olan mazlumların haklarını korumak durumunda olanların, insanlığın huzurunu bozanlara karşı sessiz kalmaları, hiç çaba sarf etmeden kurban olmayı veya zulmü kabul etmelerini istediğine dair bir sözü olduğunu bilmiyoruz.

Yukarıdaki birçok konuda, Yüce Yaradan’ın kutsal kitaplarından alıntılar yapmadık. Ayrıntılı örnekler vermeden, benzer ifadelerin çok sık olduğundan bahsetmekle yetindik. Çünkü yukarıda bahsedilen konuların birçoğuyla ilgili, bu sitede yayınladığımız yazılarımızda ayrıntılı olarak Kur’an ayetlerinden örnekler vermiştik. Bahsedilen konuların bazılarıyla ilgili olarak, Hinduculuğun kitabı sayılan Vedalardan ve Upanişadlardan da bazı makalelerimizde örnekler vermiştik.

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 3

Japon Budist başrahiplerden Dainin Katagiri diyor ki; “Buda’ya sığınırız, çünkü Buda, bizim büyük öğretmenimizdir. Dharma’ya (yasaya) sığınırız, çünkü o bizim ilacımızdır…Buda’nın topluluğuna Sangha’ya sığınırız, çünkü orada mükemmel dostlar vardır…” (Not: Türkçedeki yanlış anlamadan dolayı bundan sonra Budha olarak yazılacaktır.)

Yukarıdaki sözler, tek Tanrılı dinlerde şöyle sıralanabilir. Tek olan Tanrı’ya sığınırız, çünkü o bizim yaratıcımız ve merhamet edenimizdir. Peygamberlerine sığınırız, çünkü onlar bizim büyük öğretmenimizdir. Yüce Yaradan tarafından indirildiğine inandığımız kitabına sığınırız, çünkü o, bizim ilacımızdır. Yüce Yaradan’ın yolunda kalpten gelen bir inanışla yürüyenlere inanırız, çünkü onlar bizim kardeşlerimizdir ve orada mükemmel dostlar vardır.

Takdir edileceği gibi, insanların kendilerini iyileştirecek bazı acı ilaçları kendiliklerinden içmeleri zordur. Çevrelerinden destek beklerler. İşte, nefsine yenilme ihtimaline karşı da, bir insana bu desteği kendisi gibi düzgün anlayışta olan insanlar verebilir. Sangha veya Yüce Yaradan’ın yolunda yürüyen topluluklarla birlikte olmak bu açıdan çok önemlidir. Din tüccarlarıyla, duygu sömürücüleriyle ve nefsinin esiri olmuşlarla birlikte yaşayanlar, kendileri düzgün bile olsalar, her an egolarına yenilebilirler.

Budha, kendini geliştirebilmek ve kafasındaki sorulara cevap bulabilmek için meditasyonlar yapıyordu. Uyanışa ulaşabilmek için yaptığı bu derin düşünüşlerinde, karşısına çıkan “Mara” adlı bir karakter vardır. Arnie Kozak’a göre Mara, Budha’nın baş hasmıydı. Mara, arzuya, sıra sıra dizilmiş güzel kadınlara ve Siddarta’yı yolundan alıkoymaya çalışan cezbedici görünümlerle bir metafor olarak kabul edilebilir.

Budizm’deki bu Mara karakteri, tek Tanrılı dinlerdeki şeytan ile çok benzer. Her ikisi de insana cezbedici ortamlardan bahseder. Ama bu ortama uyması için insanı zorlamaz. İnsana sadece nefsinin arzu edeceği şeylerden bahseder.

Budha, Mara’yı, meditasyonuna devam ederek yenmeye çalıştı. Budha, Mara’nın ona verdiği vesveselerin yani güzel arzuların da geçici olduğunu, gerçek olmadığını, dolayısıyla bağlanmaya değer olmadığını düşündü. Böylece Mara’yı yendi. Her türlü hile hurdayı deneyen Mara, pes edip gitti.

Tek Tanrılı dinlerdeki, diğer bir anlatımla Yüce Yaradan’a teslim olmak anlamındaki İslâm’daki kavramıyla şeytanın insana verdiği güzel arzuların geçici olduğu, gerçek olmadığı, kutsal kitaplarda bize bildirilmektedir. (Nisa Suresi 4/120) Bu sebeple, Yüce Yaradan sık sık, “şeytan sizin düşmanınızdır, ona bağlanmayın” diye uyarır.

Budha’ya göre, ıstırap, hoşnutsuzluk veya gerginlik (stres) insanın her anını zehirler. Istırabın sebebi, istekler yani arzulardır. İnsanın çektiği acıların çoğunun sebebi, yine kendisidir. Bu ortam bir karmaşadır. Bu karmaşanın ötesinde bir yer vardır ve o yer, Nirvana’dır.

Nirvana, kelime anlamı olarak, ateşin soğuyarak sönmesi, sönmek anlamındadır. Budha’nın, “üç ateş” dediği hırs, nefret ve hezeyana olan bağlılığın sönmesidir. Şiddetle duyulan arzuları reddederek ondan vazgeçiştir. İsteklerden özgürleşmek ve ona bağlılığı sonlandırmaktır.

Budha’ya göre, hayata arzu yerine bilgelikle yaklaştığımızda, keder sona erebilir.

Yüce Yaradan da, insanları düşünmeye, akıl erdirmeye davet etmektedir.

Budha’ya göre, arzuyu yenmek için bilgelikle yaklaşabilmenin yolu, meditasyondur. Bu farkındalığa meditasyon olmadan erişmek zordur.

Tek olan Tanrı’nın insanlardan yapmalarını istediği ibadetlerin bir amacı da, meditasyondur.

Namaz, her gün belli sürelerde yapılan bir meditasyondur. Ancak, namazı, sadece idman yapar gibi kılmak ile Budha’nın tavsiye ettiği meditasyonu, yalnızca, sakince oturmak olarak görmek arasında bir fark yoktur. Dolayısıyla, dosdoğru kılınacak namazlar, insanı her gün meditasyon ortamıyla bağlantılı tutar. Böylece üç ateş denilen hırs, nefret ve hezeyanı söndürmemize yardımcı olur.

Tek olan Tanrı’nın öğütlediği ibadetlerden olan oruç da, üç ateşi söndürmeye yönelik bir başka meditasyondur.

Yüce Yaradan’ın insanlara bahsettiği Cennet ile Budha’nın söylediği Nirvana kavramı birbirine benzer. Her ikisine de ulaşmak zordur.

Budha, Nirvana’ya erişmenin ancak Sekizli Asil Yol sayesinde olabileceğini vurgular. Bunlar; doğru bakış, doğru karar, doğru konuşma, doğru davranış, doğru geçim yolu, doğru çaba, doğru farkındalık ve doğru meditasyondur. Buradaki doğru kelimesi, uygun olan anlamında düşünülebilir. Dolayısıyla, doğru yerine bilgece terimi kullanılabilir.

Tek olan Tanrı ise, Cennete ulaşmanın yolunu, önce Kendisine inanma, inandıktan sonra güzel işler yapma olarak belirtir. (Bakara Suresi 2/82) Görüldüğü gibi Cennete ulaşmak, Nirvana’ya erişmekten daha kolay bile olabilir.

Budha, Nirvana’ya ulaşmayı, ruh sağlığına kavuşma olarak görür. Cennete ulaşmak da, ruh sağlığına kavuşmak demektir. Çünkü güzel işler yapanlar, aynı zamanda ruhen yükselirler. Dolayısıyla, ruh sağlığına bu dünyada yaşarken de kavuşurlar ve Cennette de, hiç kaybetme ihtimali olmadan devam ettirirler.

Birbirine benzeyen Nirvana ve Cennet kavramlarından, Cennet anlayışı, Nirvana’ya ulaşmaya göre daha avantajlıdır. Çünkü Yüce Yaradan’ın, güzel işler yapmakla ilgili tavsiyelerini uygulayan bir insan, sadece ruh sağlığına kavuşmakla kalmaz. Ruh sağlığını uzun süre koruyabilmesine yardımcı olacak olan ilâhi bir desteğe mazhar olur. Ayrıca, ruhen yükselen bu insan, öldükten sonraki dirilişinde Cennete gitme ihtimalini artırmak amacıyla, meditasyon çabasını sürekli hale getirir. İbadetlerini bilgece bir üslupla huşu içerisinde yapmaya çabalar. İnanarak yaptığı bu ibadetler (meditasyonlar) onu kötülüklerden alıkoyar.

Dolayısıyla, inançlı bir mümin, inançlı bir Budist’e göre ruh sağlığına ulaşma ve bu sağlığını koruma açısından yapacakları meditasyonlarda, daha avantajlıdır.

Yüce Yaradan’a inanan bir müminin, bir Budist’e göre en önemli avantajı, öldükten sonra ortaya çıkar. Güzel işler yapmış imanlı bir müminin, Cennete girmesi ihtimali çok kuvvetlidir. Ama tek olan Tanrı’ya inanmamakla kalmayıp, Yüce Yaradan’ı reddeden bir Budist’in, Cennete girmesi ihtimali, bizim kutsal kitaplardan anladığımıza göre, yok denecek kadar azdır. Ancak her konuda olduğu gibi bu hususta da tek karar mercii, Yüce Yaradan’dır. Diğer taraftan, her Budist’in, Tanrı’yı inkâr ettiği de söylenemez.

Budha’nın çok zorlu olan Sekizli Asil Yolunu uygulamayı başarmış bir insanın, kendisini ve var olan her şeyi yaratmış olan Tanrı’yı reddettiği için Cennetten mahrum kalması, hiç arzu edilmeyecek bir durumdur. Fakat madalyonun öbür yüzünden bakılınca, Buda’nın Dharma’daki öğütlerini uygulayan inançlı bir Budist’in, Cennete girmek için atacağı adım çok kolaydır. Kendi varoluşunu, çevresindeki tabiat olaylarını ve evreni incelemesi yeterlidir. Zaten araştırmacı bir ruha sahip olan Budist insanlar, düşünerek inceledikçe, Tanrı’nın varlığını şahit olacak derecede kavrayacaklardır.

İSTİŞARELER

(NOT: Bu yazı Eylül 2013 tarihinde bu sitede yayınlanmıştı. Silindiğinden aynen tekrar veriyoruz.)

Tarih bize istişarelerin önemini hep göstermiştir. Yüce Yaradan da, Kuran’ı Kerim’inde, Al-i İmran Suresi 159. ayetinde bu konuya değinmiştir. Hz. Muhammed’e önemli konularda sahabelerine danışmasını, bir karar alındımı da, Allah’a sığınıp uygulamasını buyurmuştur.

Peygamberimiz de bu buyruğa uymuştur. Nitekim Bedir Savaşında kendisinin seçtiği konaklama ve düşmanı karşılama yerini, El Hübab bin el Münzir’in fikirlerine uyarak değiştirmiştir.

Benzer şekilde Uhud Savaşı öncesinde de istişare etmiştir. Hz. Muhammed, düşmanı Medine’de karşılamanın daha uygun olacağını düşünmüştür. Ama toplantının kararı Medine’den çıkarak Uhud civarında karşılanması şeklinde olmuştur. Peygamberimiz de bazı sahabelerin son ana kadar itirazlarına rağmen, alınan karara uymuştur.

Hendek Savaşı öncesinde de şurayı toplamıştır. Sahabeden Salman-ı Farisi’nin tavsiyeleri benimsenmiş ve uygulanmıştır.

Ama her zaman alınan kararlara uyduğu da söylenemez. Peygamberimiz alınan kararın, vicdanların sesine uymadığı durumlarda insanları uyarmıştır.

Nitekim hurma ağacı hikâyesi buna örnektir. Sahabeden Ebu Lübabe, Hz. Muhammed’in sevdiği bir insandı. Bedir Savaşına giderken onu Medine’nin yönetimiyle görevlendirmişti. Fakat bir gün yetim bir genç peygamberimize gelerek, Ebu Lübabe’nin meyvesini topladığı hurma ağacının kendisine ait olduğunu iddia etmiştir.

Peygamberimiz hemen bir heyet kurarak durumu araştırtmış, sonunda gencin iddiasının yanlış olduğu anlaşılmıştır. Böylece, hukuki olarak hurma ağacının Ebu Lübabe’ye ait olduğu tescil edilmiştir.

Ancak Hz. Muhammed, bu ağaca yetim gencin daha çok ihtiyacı olduğunu ve sahabesinin ağacı ona bağışlamasını istemiştir. Ebu Lübabe, adaletin tescil edildiğini, mülkün kendisine ait olduğunu, herkesin karara uyması gerektiğinde ısrar etmiştir.

Hâlbuki Ebu Lübabe’nin eksik anladığı bir husus vardır. İnsanlığın güzel geleceği için, sadece hukuki adalet yetersizdir. Vicdan adaletinin tesis edilmediği yerde tam adaletten bahsedilemez.

Fakat sahabe kararından dönmemiştir. Bunun üzerine bir başka sahabe, Ebu Lübabe’den o ağacı bir bahçe karşılığında satın almış, sonrasında yetim gence hediye etmiştir.

Hz. Muhammed sonuca sevinmiş ama Ebu Lübabe’ye de gücenmemiştir. Hatta Kurayzaoğulları’na teslim şartlarını iletme görevini ona vermiştir. Bir süre sonra gelişen olaylar karşısında hatasını anlayan Ebu Lübabe, kendini affettirmek için altı gün bir ağaca kendini bağlamıştır.

Sonunda affedilen sahabenin bağlarını Peygamberimiz bizzat çözmüştür. Bu olaydan diğer sahabeler de dersler çıkarmışlardır. Önceki toplantılarda alınan kararların uygulanmalarının, her kararın adil ve gönül rahatlığıyla uygulanabilir manasına gelmeyeceğini anlamışlardır.

Daha sonra katıldıkları istişari toplantılarda; sadece hukuki adalet kavramı değil, vicdani adalet kavramına da uyacak kararlar almaya gayret etmişlerdir. Böylece manevi gelişimlerini yükseltmişler ve dünyaya örnek güzel olmuşlardır.

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 2

Birinci yazımızda Budizm’in din olmadığı, ancak doktrinden de ileri olduğunu ifade ederek, Tanrısı olmayan bir dini öğreti olarak tanımlamıştık. Bazı yazarlara göre Budizm, en ahlâki dini öğretidir. Onlara göre Budizm’in ahlâkının özü, “zarar vermeyeceksin” düsturudur.

Gerçekten de bu düstur çok güzeldir. Bir dini öğreti için gereklidir. Bu düsturu, “kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi, başkasına yapma” şeklinde ifade edersek, hata yapmış olmayız. Çünkü makul düşünen hiç bir insan, kendisine zarar vermek istemez. Kimse, bir kesici aleti, bir sebep yokken ve isteyerek kendisine batırıp yaralamak veya mecbur kalmadıkça baştan zarar edeceği işe bilerek girmez. Dolayısıyla, “kendisine zarar verilmesini istemeyen bir insan, başkasına zarar vermemeye çalışmalıdır” anlamına gelen bu düstur, hemen bütün semavi dinlerde tavsiye edilmiştir.

M.S. birinci yüz yılda yaşamış Yahudi bilgelerinden Hilel, ahlâk konusunda şöyle söylemiştir: “Kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi, başkasına yapma. Bütün Tevrat’ın özü budur. Diğer her şey, açıklamalardan ibarettir.”

Hz. İsa’nın bu konuda kullandığı ifadeyi, Matta ve Luka İncilleri aynı şekilde kayda geçmişlerdir: “İnsanların size nasıl davranmalarını istiyorsanız, siz de onlara öyle davranın.”

Hz. Muhammed’in, bu hususla ilgili olarak üzerinde mutabakata varılan sözü şöyledir: “Başkasının ayıp ve kusurlarını söyleyeceğin zaman, derhal kendi kusurunu hatırla.”

Görüldüğü gibi, ilâhi dinlerin peygamberlerinin ifadeleri aynı temele dayanıyor. Yüce Yaradan da, kutsal kitaplarında benzer öğütleri veriyor.

Nisa Suresi 4/58: “Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor.”

4/135: “Nefsinizin arzusuna uyarak adaletten uzaklaşmayın.”

Maide Suresi 5/8: “Bir kavme olan kininiz, sizi adaletsizliğe sevketmesin.”

Nahl Suresi 16/90: “Şüphesiz ki Allah, size adaleti, iyilik yapmayı ve yakınlara bakmayı emreder; hayâsızlıktan, fenalıktan ve azgınlıktan nehyeder. Öğüt almanız için size böyle öğüt verir.”

Başkasına zarar vermeyeceksin diyen Budizm’deki bir başka kural, cömertliktir (dana, yani bağış). Bilhassa keşişlere cömert davranarak yemek verilmesi öğütlenir. Buda’ya göre cömertliğin amacı, insanın kendi egosuna (nefsine) bağlanmasının üstesinden gelmektir. Çünkü verici olmak, fedakârlık hissi oluşturur ve açgözlülüğü önler. Bir diğer maksadı ise, keşişlere yardımcı olunarak, aidiyet hissinin yeşermesini sağlamaktır.

Budizm’deki cömertlik ilkesine sadece halkın değil, bazı tüccarların ve kralların da uyması, Budizm’in günümüze kadar gelmesinde etkili olmuştur.

Arnie Kozak’ın kitabında Profesör Trainor’dan aktardığına göre, cömertlik anlayışını çok ileriye taşıyan insanlar da olmuştur. Trainor, Kral Sirisanghabodhi’nin yüce gönüllülüğün timsali olduğunu şu örnekle anlatır: Dördüncü yüz yılda yaşamış bu Sri Lanka kralı, hazinedarının planladığı bir darbeyle tahtından oldu. Sidarta Guatoma nasıl sarayı terk ederek yollara düştüyse, o da öyle gezgin bir keşiş oldu. Paranoyaya kapılan yeni kral, Sirisanghabodhi’ye gösterilen sevgiden endişe duydu ve keşişin başına ödül koydu. Bir gün, yoksul bir adam yemeğini Sirisanghabodhi ile paylaştı ve ona üzerine konulan ödülden bahsetti. Kral bu haberi duyduğuna ve hem bu cömertliğin karşılığı olarak hem de kendi cömertliğinde de mükemmelliğe ulaşmak için, yoksul adama kellesini almasını söyledi. Fakir adam duraksadığı anda da, Sirisanghabodhi, kendi kafasını kendi kesti.”

Yukarıda aktarılan bu hikâyenin doğruluğunu kabul etsek bile, cömertlik hususunda en uç örnek olacağı açıktır. Ancak, diğer taraftan da, Budizm’deki, kendine doğru yaptığı öz cömertlik anlayışına da bir örnektir. Takdir edileceği gibi, dışarıya karşı cömertlik yapmak, kendi özüne karşı cömertlik yapmaktan çok daha kolaydır.

Budizm’deki bu ortamı, Yüce Yaradan’ın öğütleriyle karşılaştıralım. Tek olan Tanrı, kendi özümüze olan cömertliğimizin göstergesinin, nefsimizin bütün isteklerine karşı çıkmak olmadığını ifade etmektedir. Nefsimize karşı tavırlarımıza bir sınır koymaktadır. Bizlerden, nefsimizi öldürmememizi istemektedir.

Nisa Suresi 4/29. ayet: “Ey inanalar, mallarınızı aranızda batılla yemeyin. Kendi rızanızla yaptığınız ticaret olursa başka. Nefislerinizi de öldürmeyin. Doğrusu Allah size karşı çok merhametlidir.”

Nefsinizi öldürmeyin demekten maksat, nefsimize zulmetmeyip, Yüce Yaradan’ın verdiği nimetlerden imkânlarımız ölçüsünde ve helâlinden yararlanmaktır.

Maide Suresi 5/87. ayet: “Ey inananlar, Allah’ın size helâl kıldığı güzel ve temiz şeyleri haram etmeyin. Çünkü Allah sınırı aşanları sevmez.”

Araf Suresi 7/32: De ki: “Allah’ın kulları için çıkardığı ziynetleri ve tertemiz rızıkları kim haram kılmış?” De ki: “Bunlar, bu dünya hayatında inananlar içindir, kıyamet gününde de yalnız onlara mahsustur”. İşte böylece biz ayetleri bilen bir topluluğa uzun uzun açıklıyoruz.

Ayetlere bakıldığında, Yüce Yaradan, bizlerden, başkalarının haklarına tecavüz etmememizi istediği gibi, kendi vücudumuza da gereksiz yere zarar vermememizi öğütlüyor.  Tanrı’nın helâl kıldığı şeyleri haram gibi görerek haddi aşmamamızı istiyor.

Budizm’deki, başkalarına karşı yapılan cömertlik hususunda da, Yüce Yaradan, bizlere benzer yolları göstermektedir. Bilhassa infak, yani paylaşma hususundaki ayetler, dışarıya karşı cömertliğin de sınırını çizmektedir. Tek olan Tanrı’ya göre cömertlik bir mecburiyettir. Çünkü varlıklı olanların mallarında başka bazılarının hakkı vardır.

Mearic Suresi 70/24: “Onların mallarında belli bir hak vardır,

25: “Hem isteyen için, hem de istemekten utanan yoksul için.”

Bakara Suresi 2/215: “Ey Muhammed! Sana nereye infak edeceklerini soruyorlar. De ki: Hayır olarak verdiğiniz nafaka, ana baba, yakınlar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Hayır olarak daha ne yaparsanız herhalde Allah onu bilir.”

Cömertliğe de bir sınır koymaktadır: İsra Suresi 17/26: “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver. Bununla beraber malını saçıp savurma.”

27: “Çünkü (malını) saçıp savuranlar, şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür.”

29: “Elini boynuna asıp bağlama (cimri olma), hem de onu büsbütün açıp saçma (israf etme); aksi halde kınanmış olursun ve eli boş açıkta kalırsın.”

Yüce Yaradan’ın yaptığı bu tavsiyeler, bizim hayatımızı zorlaştırmamızı önlemeye yöneliktir. Hayatımızı zorlaştırmadığımız ve dengeli yaşadığımız sürece, nefsimize yenilme ihtimalimiz azalmaktadır.

Nefsimize zulmedilmemesi gerektiği gerçeğinin, bizzat en uç noktada yaşayarak farkına varan Buda da, kendimize eziyet edecek kadar nimetlerden uzak kalmayıp, orta yolu tutmamızı istemiştir. Buda’nın bu öğüdüne rağmen, Budizm’de sonradan kendiliğinden oluşan bazı kurallar vardır. Bunlardan birisi keşişlerle ilgilidir. Bu kurala göre keşişler, öğle yemeğinden sonra limon ve su hariç yemek yememeli, müzik dinlememeli, müzik aleti çalmamalı, şarkı söylememeli veya dans etmemeli, bedenini güzel kokularla veya çiçekli askılarla süslememeli, konforlu yataklarda yatmamalıdır. Özel durumlarda, keşiş olmayan üyelerden de bu kurallara uymaları istenir.

Yukarıda Araf Suresi 32inci ayette de örneğini verdiğimiz üzere, Yüce Yaradan, insanlara böyle bir sınırlama koymaz. Tek olan Tanrı, insanlardan, her zaman dengeli davranmalarını, başkalarına zarar vermeden, aşırıya kaçmadan helâl yollardan yürümelerini ister.

Görüldüğü üzere, Buda’nın deneyimleyerek ulaştığı sonuçlar, Yüce Yaradan’ın insanlara yaptığı öğütleriyle çok yakın bir benzerlik arz etmektedir. Buda’nın gösterdiği gayretlerin bize anlattığı şey, insanlar, Yüce Yaradan’ın kendilerine verdiği akıl, vicdan ve iradeyi bilgece bir üslupla düzgün yönde kullanırlarsa, güzel sonuçlara ulaşabilirler.

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 1

Budizm’in bir din mi, doktrin mi, yoksa bir öğreti mi olduğu hep tartışılmıştır. Budizm’in din olmadığını savunanlar, “bir Tanrısı, dünyayı, yaşamı yaratan ve yarattıklarının hayatına müdahale eden bir Yüce varlığı” bulunmadığı için din olarak kabul etmemektedirler.

Budizm 101 kitabının yazarı Arnie Kozak’ın aktardığına göre, Budist bilgin Damien Keown’un anlatımıyla Budizm, din hususunda ortak olan Yedi Ölçüt bağlamında değerlendirildiğinde, Tanrısı olmayan bir din olarak düşünülebilir. Keown konuya bir başka açıdan yaklaşarak şöyle fikir yürütür. “Eğer ‘doktrin’ derken, dini öğretilerin, akılla tutarlı sistematik bir formülasyonunu anlıyorsak, Budizm, bu bağlamda kendi içinde bir doktrine sahip olarak nitelendirilebilir.”

Takdir edileceği gibi, akılla tutarlı sistematik bir formülasyon yapabilmek için, insanda mevcut olan akıl, vicdan ve irade gibi vasıfları birlikte kullanmak gerekir. Bu özelliklere sahip olmak da yetmez. Güçlü bir iradeye sahip olunmalıdır. Güçlü bir irade de yetmez. Hem “ilham” olarak ifade edilen dış bir destek, hem de gösterdiği iradenin ödülü olarak yardımcı olup sonuca ulaşmasını sağlayacak bir dış yardım gerekir. Bu dış yardımın kaynağı, sadece, Yüce bir Yaratıcı olabilir.

Ancak Buda, Tanrı’dan bahsetmediği için, Budizm’in, bir doktrin olarak nitelenmesi mantıken yanlış değildir. Ama sosyalizm vb doktrinlerden de ileridir. Ortaya koyduğu fikirlerdeki tutarlı sistematiğe bakıldığında, Tanrı’dan bahsedilmeyen dini bir öğreti olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Çünkü Buda’nın kurduğu sistemin, “çok ahlâklı bir anlayış” olduğu hususunda fikir birliği vardır.

“Budizm ve Tek Tanrılı Dinler” başlığıyla yayınlayacağımız makalelerimizde, Buda’nın aktardığı fikirler ile semavi dinlerinki karşılaştırılmaya çalışılacaktır. Böylece aradaki benzerlikler ve varsa farklılıklar okuyucunun irdelemesine sunulacaktır.

Buda’nın ne zaman yaşadığı hususunda tarihçiler arasında fikir birliği yoktur. Ancak tarihi bir şahsiyet olduğu, yani yaşadığı hususunda tarihçiler hemfikirdir. Buda ile ilgili olarak diğer bir ortak kanaat, varlıklı bir hayatı varken, saraydan dışarı çıkarak yoksul yaşamayı tercih ettiğidir.

Buda’nın, hayatını, inanç yoluyla değil, bizzat deneyimsel uygulamalarıyla dönüştürdüğü söylenir. Bu açıdan bakılınca, Budist olmanın özünün, inanmaktan ziyade deneyim olduğu düşünülmektedir.

Peki, gerek Buda, gerekse herhangi bir insan, bu deneyimlerini yaparken ne kullanmaktadır. Eğer insanda akıl dediğimiz bir vasıf olmasaydı, sorgulamayı ve deneyimlemeyi nasıl yapabilirdi? Eğer, insanda vicdan denilen bir özellik olmasaydı, başta Buda’nın kendisi olmak üzere diğer insanlar, yaptıklarının yanlış olduğunun kararını nasıl verebilirlerdi? Eğer, insanda irade denilen bir yapı olmasaydı, vicdanları sayesinde hatalarını anladıktan sonra, kendi menfaatlerine olan davranıştan vazgeçip, kendi zararına olsa da, başkalarına faydalı olacak işleri yapmayı nasıl başarabilirdi?

Bilindiği gibi, tarih boyunca yaşamış hemen her insanda, akıl, vicdan ve irade gibi vasıflar var olmuştur. Hattâ son yıllarda yapılan belgeseller de gösterdi ki, hayvanlarda da akıl, vicdan ve irade vardır. İnsanlarda, hayvanlara göre daha güçlü ve yoğun olan bu vasıflar, fiziksel özellikler değildir. Bunlar bedenle ilgili değil, ruhla ilgilidir. Dolayısıyla, onbinlerce yıldır yaşamış her insanda ve hayvanlarda böylesine madde ötesi özelliğin var olmuş olması, bütün bunları insanlara ve hayvanlara veren bir kaynağın olması gerektiğini düşündürtüyor.

Konuyu akıl, vicdan ve irade açısından irdelediğimizde, Buda ile bir Budist veya Budist Keşiş arasındaki tek fark, Budanın, sahip olduğu özellikleri diğerlerine göre çok daha yoğun kullanmasıdır. Buda ile Neron veya Hitler arasındaki tek fark, Neron veya Hitler’in, vicdanlarının sesini değil, akıllarını dinleyecek irade göstermeleridir.

Demek ki, insanların davranışlarındaki farklar, sahip oldukları özellikleri kullanma şekillerinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla insanlarda, Buda olabilecek maya olduğu gibi, Hitler olabilecek maya da vardır.

Ancak, Buda konumuna yükselmiş bir insanın, Hitler haline dönüşmesi ihtimali çok düşüktür. Çünkü muhtemelen, aldığı dış desteğin farkına varacağı için, çok daha dikkatli davranacaktır. (Buda için böyle bir destek almış olabileceğini düşünmemizin sebebi, sadece zenginliği bırakarak fakir bir hayatı yaşaması değildir. Hattâ, Mara’nın her türlü hilesine ve yoldan çıkarma gayretlerine karşı direnç göstermesi de değildir. (Mara, Buda’ya karşı, semavi dinlerdeki şeytanın yaptığına benzer bir mücadeleyi göstermiştir.) Buda, kendi döneminde ve öncesinde yapılan bütün meditasyonların ötesine geçerek, keşişlerden ve diğer düşünürlerden farklı olarak, sistematik bir dini öğreti geliştirebilmiş olmasıdır. Biz sonuçlar üzerinden fikir yürütüyoruz. Ancak gerçeği, sadece kendisi ve Yüce Yaradan bileceğinden kesin bir şey söylenemez.)

Diğer taraftan Hitler konumunda olan bir insanın, belki Buda değil ama düzgün bir Budist rahip haline dönüşmesi için vicdanının sesini dinleyecek güçlü bir irade göstermesi yeterlidir.

Bütün bu karşılaştırmaların bizi götürdüğü yer, bu vasıfları bizlere ve hayvanlara veren bir Yaratıcının var olduğu hususudur.

Bu karşılaştırmaların bize gösterdiği ikinci bir husus, insanlarda, kendi arzuları doğrultusunda hareket etme isteğinin var olduğudur. İnsanların bu yapıları, bütün dinleri, dini öğretileri ve doktrinleri etkilemiştir.

Takdir edileceği gibi, Budizm’in yayılması sırasında da mitler ve efsaneler oluşmuştur. Bu mit ve efsaneler aynı kalmamıştır. Her dönemde yeni ve farklı bir şeyler eklenmiştir. Bu eklemelerin sonucunda Budizm, Buda’nın ilk anlatımlarından farklı bir yapıya bürünmüştür.

Budizm’deki bu farklılaşma, tek Tanrılı dinlerde de meydana gelmiştir. Hattâ semavi dinlerdeki bu farklılaştırma, Budizm’den çok daha fazla olmuştur. Çünkü insanları, Buda ile korkutmak pek bir işe yaramaz, ama Tanrı ile korkutmak, bazı insanlara çok fazla menfaat sağlayabilir. Buda’nın kendisi de, Yüce Yaradan’ın bir kuludur. Ama herhangi bir kulu değil, önemli bir rol modeldir. Dolayısıyla, sadece, yüzünü güzelliklere döndürmek isteyenlere öncülük yapabilir. Ötesine gücü yetmez.

Gerek Budizm’deki, gerekse tek Tanrılı dinlerdeki bu farklılaştırma, günümüzde de sürmektedir. Günümüzde de, Buda’nın tavsiyelerinin tersini yapan bazı rahipler olduğu gibi, tek Tanrı’ya inanan insanların dini önderleri arasında da, Tanrı’nın öğütlerinin tam tersini yapanlar, hem de azımsanmayacak kadar, vardır.

Dolayısıyla Budizm’i ve tek Tanrılı dinleri karşılaştırırken, ilk kaynaklarına sadık kalmak gerekir. Dinlerini uyguladıklarını söyleyen Budist keşişlerin veya semavi dinlerdeki hahamların, rahiplerin ve hocaların davranışlarına göre karşılaştırma yaparsak çok yanılırız.

Buda’nın öğretilerinin ilk yazılımına ulaşmamız mümkün değil. Zaten yazıya dökülmeleri, Buda’dan çok sonraları olmuş. Bu nedenle, Arnie Kozak’ın yaptığı gibi mit ve efsanelerden arınmış olarak anlatan yayınlardan faydalanmaya çalıştık. Yine de arada mantık bağı kuramadıklarımızı karşılaştırma listesine almadık.

Tek Tanrılı dinlerle ilgili bilgileri de, kutsal kitapların içerisinde değişmeden kalmış tek kitap olan Kur’an’dan aldık. Kur’an’ı değiştiremeyen bazı menfaatperestlerin, Hz. Muhammed adına kendilerinin söyledikleri hadislerle bozdukları Kur’an yorumlarına bulaşmamaya çalıştık. Çünkü düşünen her insan açısından, tek olan Tanrı’nın, insanlığa gönderdiği dininin de, tek olacağı açıktır. Dolayısıyla, öğütleri de aynı olacağından, son gönderdiği Kitabının, insanlığın başından beri gelen vahiylerin hepsini kapsayacağı, bir gerçektir.