İsmail Hakkı Küpçü

TÜRKİYE CUMHURİYETİ REFORMLARI TARİHİ TEMELLERİ ÜZERİNE 5

Farklı bir bakış açısıyla ulaştığımız bir sebep de şudur.  Ülkede son dönemlerde görülen huzursuzluğun bir başka nedeni, son dönem Osmanlı yönetiminin tavırlarıdır. Padişahlar ülkeyi yönetmek için, yönetim sistemini geliştirmek yerine, hem içte, hem dışta farklı güçleri dengelemeye çalışmasıdır. Bu politikasında da kısmen başarılı olmuştur. Çünkü güçlü devletler, Türkleri paylaşma hususunda aralarında anlaşamıyorlardı.

Ne zaman ki 1907’de Reval’de İngilizler ile Ruslar, Osmanlıyı paylaşma konusunda anlaşınca, işlerin rengi değişti. Çünkü bize saldıran ile bizi koruyan, aralarında bizi paylaşma hususunda anlaşmışlardı. Yalnız kalmıştık. Bizim paylaşımımız için yapılan bu anlaşmanın sonucunda oluşan uzun soluklu savaşlarda, ülke içinde asayişi sağlayan Jandarma bile cepheye sürüldü. Bu ortam, halkların yabancı devletlerce kışkırtılmalarını tetiklemiş ve halklar birbirleriyle çatışmaya başlamışlardır. Bu çatışmalar, olaylardan büyük zarar gören Müslüman halkın düşüncelerinde değişikliğe neden olmuştur. Çünkü Müslümanlar, bir yandan birlikte yaşadıkları ve kardeş gibi gördükleri diğer halkların hücumuna uğramış, öte yandan uzun yıllardır yönetim sistemini geliştirmeyen devletin yanlış uygulamalarının altında ezilmiştir.

Savaşlar döneminde bir başka gelişme de, dış devletler konusundaki algılamada olmuştur. Gerek Balkanlarda ve gerekse Doğu Anadolu’da gelişen iç çatışmalar sırasında Müslümanlar, yaşadıkları vahşetten yabancı devletleri sorumlu tutmaya başladılar. Hattâ McCarty’nin, Ermenistan’daki İtilâf güçlerinin Yüksek Komisyonunda görevli Amerikan irtibat subayı H.V. Byran’dan aktardığına göre, Osmanlılarla en az iletişimi olan ABD de, bundan nasibini almıştır. 1919’da Byran, Ermenilerin davranışlarından dolayı, bölge Türklerinin Amerikalılardan nefret etmesinden rahatsızlık duymuştu. ABD hakkında böyle düşünen Türklerin, kendilerine doğrudan saldıran devletler hakkındaki fikirlerini tahmin etmek zor değildir.

McCarty’ye göre, yüzyıllar süren Osmanlı yönetiminde, farklı dine ve etnik guruba bağlı olan insanları bir kazanda eriterek tek “ulus”a dönüştürme gayreti hiç güdülmemişti. Osmanlı yönetimindeki bu anlayış, 19. Yüzyılda başlayan “milliyetçilik” akımı sırasında da devam etti. Ama yazara göre,  milliyetçilik dalgası Osmanlı Hıristiyanları arasında yayıldıkça, Osmanlı azınlıklarının milliyetçiliği, İtalyan ve Almanlarda görülen “ırkçı” karaktere büründü. Birlikte yaşadıkları Hıristiyanların bu tavırlarından çok acı çekmiş olan Müslümanlar, belki aynı milliyetçilik anlayışını kabul etmediler. Ama Hıristiyanların bu tavırları, milliyetçilik anlayışının Müslüman halk arasında da konuşulmaya başlamasına vesile oldu. Müslümanların, diğer halklarla aynı milliyetçilik anlayışına sahip olmadıkları, Yunanlıların Batı Anadolu’dan hızla çekilmeleri sırasında kendisini gösterdi. Türkler, yaşadıkları vahşete rağmen, benzer bir karşılığı vermediler. Ama ırkçı olmayan milliyetçilik fikrine sıcak bakmaya başladılar.

Diğer yandan, Batı Anadolu’nun işgali, insanların vatan algılamasında da değişikliğe sebep oldu. Vahşetten kaçmak isteyenler için, gidecek çok az yerleri kalmıştı. Sadece Orta ve Doğu Anadolu’nun bir kısmına gidebilirlerdi. Ama oraları da işgal edilecek olursa ne yapacaklardı. Artık onları bağrına basacak hiçbir ülke kalmadığını anladılar. Dünyada bağımsız hiçbir Müslüman ülke kalmamıştı.

Batı Anadolu’nun işgali sırasında payitaht İstanbul, İtilâf güçlerinin eline geçmişti. Dolayısıyla Osmanlı Sultanı, halkını korumaktan acizdi. Zaten, İstanbul’un işgal edilmesi vakasından önceki uzun yıllarda da Sultanlar, halkı koruyamamışlar, vahşeti önleyememişlerdi. Şimdi artık yapabilecekleri hiçbir şey kalmamıştı. İnsanlar, Mülk köyünden Fatma ninenin söylediği, “bir şeyler yanlış gidiyor, bir yerlerde hata var kızım” sözünü kendilerine sormaya başlamışlardı.

Müslümanlık anlayışından, Türklük algılamasına geçilmesinin tarihi bir sebebi daha var. Eğer bahsedilen bu sürgünler ve ölümler, yani mezalim, 1800’lü yılların ilk yarısında yaşansaydı, Türklük algılamasının olması ihtimali zayıftı. Çünkü bu yıllarda Türklük horlanır olmuştu. Yöneticilerin çoğu Türk olduklarını neredeyse unutmuşlardı. Türk olmanın onurunun henüz pek farkında değillerdi. Bilindiği gibi, ilk kurucu padişahlar kendilerinin soyunu neredeyse Oğuz Kağan’a kadar götürmeye çalışıyorlardı. Ama Kanuni döneminde, Hoca Saadettin Efendi, yazdığı Hoca Tarihi kitabında, sadece Osmanlının kuruluşundan itibaren bahsetti. Bu durumun ileride Türklük şuurunun zayıflamasına, Müslümanlığın öne çıkmasına yol açmış olması ihtimali kuvvetlidir. Bilhassa İstanbul’da Türkler, “köylü” yaftasıyla küçümsenmeye başlanmıştı.

İşte, Türklüğün gururunun unutulduğu ve Türklüğün horlanmaya başlandığı bu ortamda beklenmedik bir gelişme oldu. !893-1899 arasında Orhun Abidelerinin net bir şekilde okunmasıyla Türk’ün tarihinin Müslümanlık öncesi geçmişi ortaya çıkmaya başladı. Fransız tarihçi Leon Cahun’ın 1896’da yazdığı “Asya Tarihine Giriş, Türkler ve Moğollar” adlı eserinin 1899’da Türkçeye çevrilmesiyle yeni bilgiler edinildi. Bu yeni bilgiler hem Osmanlıda hem de Karadeniz’in kuzeyindeki okumuş Türklerde bir heyecan dalgası oluşturdu.

İşte bütün bu saydığımız ve bizim henüz aklımıza gelmeyen diğer yaşananlar, halktaki fikirlerin değişimine sebep oldu. Önce, Birinci Dünya Savaşı başladığında, Enver Paşa önderliğinde bir diriliş yaşandı. Çantada keklik görülen Türkler, çok ciddi bir hamle yaptılar. Balkan Savaşlarında bittiği zannedilen ve tarihi bir varlık haline geldiklerine inanılan Müslüman Türkler aniden dirildiler. Ama hem dış şartlar aleyhlerineydi, hem de içteki ihanetlerin sonu gelmiyordu. Bu hususu daha iyi kavramak için bir İngiliz casusunun hatıralarında yazdığı şu ifadelere bakmak yeterli; “Enver Paşanın anlayamadığı belki de tek İngiliz casusu bendim. Bir gün Enver, benim omzuma üzüntüyle yaslanarak, ‘her tarafta İngiliz casusu var. Çaycım bile İngiliz casusu çıktı’ dedi.”

Bir diğer önemli dış gelişme ABD’nin tavır koymasıyla oluştu. Rusya’nın saf dışı kalmasıyla zayıflayan İtilâf Güçlerine, Amerika’nın destek vermesi dengeleri değiştirdi. Buna, Almanların Hindistan-Afganistan civarında yaptıkları strateji hatası da eklendi. Ayrıca, daha önce verilmiş kapitülasyonlar ve Duyunu Umumiye borçları gibi şartlarla maddeten güçsüz olmaları da eklenince, Türkler, dirilmelerine ve savaşın sonlarında 15 Eylül 1918’de Bakü’ye girmelerine rağmen yenildiler.

Halkta değişen bu düşünceler, büyük önder Mustafa Kemal’in çıkışıyla netleşmeye başladı. Nitekim McCarty’nin ifade ettiği gibi, Mustafa Kemal tek başına savaşmadı. Arkasında seferber olmuş bir millet vardı. Artık kendilerinin Türk ulusu olduğunu düşünmeye başlamış olan insanlar ve Türklüğüyle gurur duyan önderler vardı.

En azından son elli yılda yaşanan vahşetlerin sonucu oluşan mülteci göçleri ve ölümler, Mustafa Kemal’in mantıklı davranmasına vesile oldu. İnsanların kafalarındaki fikrin olgunlaşmaya başladığını gördü. Ama Napolyon gibi yapmadı. İçte biriken enerjiyi dışarıya yöneltmedi. “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” dedi. İçteki enerjiyi reformlara yönlendirdi. Haşmetli tavırları değil, zor olanı, halkla birlikte olmayı seçti.

Türkiye Cumhuriyeti yönetiminin yaptığı bazı reformlara en çok direnenler, vahşeti, ölümleri ve mülteci göçlerini en az yaşayan bölgelerdir. Acıları yaşayan bölge insanlarında, “eğer ciddi değişimler olmazsa, devletin batacağına olan inanç” hâkimdi. Ama bu düşünce, yurtlarından kovulmamış ve mezalimle karşılaşmamış bölgelerin insanında daha zayıftı. Bu farklı yaşam şartları ve reformlara tepkilerindeki zıtlık, yukarıda aktardığımız tarihi temellerin geçerli olduğunun bir göstergesidir.

Sonuçta Türkler, başka hiçbir ülkenin başaramadığı bir hızda reformları gerçekleştirdiler. Muhafazakâr yapılarına rağmen başardıkları hızlı reformlar, Türklerden başka hiçbir milletin üst üste bu kadar vahşete muhatap olmadığının, en çok acı çeken halk olduklarının bir diğer göstergesi olarak değerlendirilebilir. Ayrıca Türklerin, tarihin her döneminde görüldüğü gibi, bağımsızlıklarını kaybetmeden zamana ve şartlara uyarak devletlerini sürdürme özelliklerinin varlığının da bir nişanesidir

TÜRKİYE CUMHURİYETİ REFORMLARI TARİHİ TEMELLERİ ÜZERİNE 4

Savaşı çıkaran Almanya’ya yapılmayan işgal, Türklere hem de aşırı olarak yapılmıştır. İngiltere desteğindeki Yunanlıların, işgal ettikleri Batı Anadolu’da yaptıkları mezalimler, Müslümanların, gerek Doğu Anadolu ve Kafkaslarda, gerekse Balkanlarda karşılaştıkları vahşetlerden sonra, bardağı taşıran son damlalar olmuştur.

Yunanlıların gelmesiyle, bölge insanının yaşadıklarını ve düşüncelerindeki değişimi, Halide Edip Adıvar’ın, Mülk köyünden Fatma nineden aktardığı şu sözlerde görmekteyiz: “Bir şeyler yanlış gidiyor, bir yerde hata var kızım. Eski günlerde, Allah’ın başımıza sardığı tek derdin jandarmalar olduğunu sanırdık. O zamanlar, Sultanın bizim cefa çektiğimizden haberi yok derdik. Cefa? Şimdiki halimizle kıyaslandığında, o günlerde cennetteymişiz.”

Batı Anadolu’nun işgali öncesindeki yıllarda, bölgeye çoğunlukla Balkanlardan ve kısmen Doğu Anadolu’daki savaş ortamından kaçıp gelmiş bir milyondan fazla mülteci yerleştirilmişti. Bölgede yaşayanların arasında, daha önceki sürgünlerde bu bölgeye yerleştirilmiş Kafkasya veya Kırım’dan gelen Müslümanların çocukları ve torunları da vardı.

Yazarın bu hususlarla ilgili olarak aktardığı şöyle: “Balkanlar bahsinde de görüldüğü üzere, Osmanlı yönetimi, halkları dinleri üzerinden tanımlıyordu. Hıristiyan ve Müslüman tebaa vardı. Ama bilhassa Yunanlıların Batı Anadolu’ya gelerek bölgeyi viraneye çevirmesinden sonra, anlayışlar değişmeye başladı. İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold’ın kullandığı virane sözü, sadece binaların ortalama yarısından fazlasının yakılıp yıkılması değil, mahsullerin ve çiftlik hayvanlarının da büyük çoğunluğu telef olduğu için yapılan bir tanımdır. Nitekim Batı Anadolu’nun köylüleri için savaşın etkileri, Türk ordusunun son zaferinden yıllar sonra uzun süre hissedilmeye devam etti.”

Bölgede yaşanan bu işgalden sonra artık, sadece yerli halkta değil, göçlerle gelmiş insanların önemli bir bölümünde de, Müslüman kimliğin yerini Türk kimliği algılaması almaya başladı. Örneğin, elli yıl önce Osmanlıya sığınmış olan Çerkezler, bu son olaylara kadar kendi aşiret reislerinin emirlerini, devlet yöneticilerininkine tercih ederlerdi. Ama Yunan işgali, onları da etnik kimliklerinin pek çok karakteristiğini hâlâ muhafaza etmelerine rağmen anlayış değişikliğine yol açtı. 1920’ye gelindiğinde, sadakatleri bakımından, artık onların da küçük bir gurubu hariç, kendi aşiret reislerini değil, milliyetçileri destekleyerek Türkleşmişlerdi. Benzer durum, Balkanlar ve Kafkasya’dan mülteci olarak gelen diğer guruplarda da yaşandı.

Bölgedeki bu Türklük algılamasının bir sebebi daha var. Bölgeye göç etmeden önce vahşeti yaşayanların ve çocuklarının, göç ederek sığındıkları ve vatan olarak gördükleri Batı Anadolu’da, benzer mezalimi ikinci defa yaşamalarıdır. McCarty’nin verdiği rakamlara göre, Yunanlıların Batı Anadolu’yu işgalleri sırasında yaklaşık 640.000 Müslüman ölmüş, 860.000 civarında insan da mülteci durumuna düşmüştü. Bölge halkının yaşadığı bu olaylar, geçmişte serhat boylarındaki Müslümanların yaşadıklarıyla birleşince, 5 milyon civarında ölüm ve 5,5 milyon civarında sürgün gibi, büyük rakamlara ulaştı. Askerlerin dâhil edilmediği, sadece sivillerin ölümünün ve sürgününün toplamı olan bu rakamların büyüklüğü ve sürekli felâketle karşılaşmalarının insanların düşüncelerindeki değişimi tetiklediği aşikârdır.

Bölge insanının fikirlerini etkileyen diğer bir uygulama şöyledir. Yazarın aktardığına göre, Yunanlı kumandanlar, işgal ettikleri bölgelerdeki geleneklerine bağlı olan Müslüman toplumun saygı duyacağı tipten, yaşlı ve nispeten tutucu olan Türklere yanlış davrandılar. İstanbul Hükümetine bağlı kalacağa benzer karakterdeki Osmanlı yöneticilerini sorgusuz sualsiz alıp götürdüler. Kentlerden alınıp götürülenlerden bir daha haber alınamadı. Yunanlı kumandanların bu uygulamaları, meydanda Türk otoritesi olarak, sadece Milliyetçileri bırakmış oldu.

Bir diğer sebep de, önce Doğu bölgesindeki Ermenilerin Erivan’a göç etmeleri, bir kısmının da o dönemde savaş bölgesi dışında kalan Suriye’ye sürgün edilmeleridir. Daha sonra, Yunanlıların savaşı kaybetmesiyle korkuya kapılan bölge Rumlarının bir kısmının Anadolu’yu terk etmesi ve savaş sonrasında, Batı Anadolu’daki Rumların kalanlarıyla, Yunanistan’daki Müslümanların –Batı Trakya hariç- takas edilmeleridir. Böylece Anadolu, tamamen Müslüman çoğunluğa ulaşmış oldu. Hem Ermeni hem de Rumların gitmesi, halkta Türklük şuurunun yayılmasında etkili oldu. Diğer yandan, Hıristiyanların takası ve göçleri açısından bakılınca, Anadolu’da yaşananlar, aslında Anadolu Hıristiyanları için de felâket getirmiştir.

Bir başka sebep, son elli yıldır vahşeti yaşamış Müslümanların, Osmanlı Sultanlarına güvenlerinin azalmasıdır. Sultanın kendilerini koruyacağına inanç zayıflamıştır. Zaten maddeten çok zayıflamış olan Osmanlı yönetimi, bütün iyi niyetine rağmen, ülkeye sağ olarak gelebilmiş mültecilerdeki hastalıkları ve gıdasızlığı önleyememiştir. Çünkü bir taraftan kapitülasyonlar ve Duyunu Umumiye, diğer yandan cehalet ve üretimin düşmesi sonucu, devlet çok güçsüzleşmişti.

Diğer yandan, Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Sultanının Halife sıfatıyla, Müslümanları Osmanlının yanında savaşa çağırmasına rağmen, bazı Arapların ve bazı Kürtlerin tam tersini yapmalarıdır. Hindistan Müslümanlarından toplanan askerler ( o dönemde Pakistan, Hindistan’dan ayrılmamıştı), İngilizler tarafından kandırılmaları sonucu, Çanakkale’de Türklere karşı savaştılar. Ama Kurtuluş Savaşı sırasında Hindistan Müslümanları, Muhammed İkbal’in konuşmaları sayesinde gerçeği gördüler, ellerinden geldiğince milliyetçilere maddi yardım yaptılar.

Daha önceki yıllarda Osmanlı Devleti Ruslara yenildiğinde, bazı Avrupalı devletler Osmanlıyı kurtarıyorlardı. Ama bu son savaşta hiçbir dış yardım almadan, sadece Milliyetçilerin mücadelesiyle kurtulmuşlardı. Müslüman Arap ve Kürtlerin bazılarının düşmanlarla işbirliği yapmışlardı. Sonunda Sultan tarafından değil, milliyetçiler tarafından kurtarılmışlardı. Bu gerçekleri gören halkın da, kendisini Müslüman olarak değil, Türk olarak görmeye başlamasına ve sultan yerine milliyetçilere güvenmesine sebep olduğu düşünülebilir.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ REFORMLARI TARİHİ TEMELLERİ ÜZERİNE 3

McCarty’nin Alan Fisher’dan aktardığına göre Ruslar, ilk olarak 1772’de, en az 100.000 kişilik Tatarlara topraklarını terk ettirmeleriyle başladılar. Sürülen Tatarların yerine diğer bölgelerden getirilen insanları buralara yerleştirdiler. 1783’te ise, Çariçe Katerina Kırım’ı Rusya’ya ilhak ettiğini ilân etti.

Aşağıda aktardığımız anlatımlar, tamamen yazarın kitabından alıntıdır.

“Rus yöneticileri, ileride kullanmak üzere bu yöntemden ders çıkarttılar. Kafkasya’da ele geçirdikleri topraklarda benzer yöntemleri uyguladılar. Kırım Tatarlarından farklı olarak, diğer Müslümanlar idari baskıya boyun eğmediler; bu durumda onların katlanmak zorunda kaldıkları baskı; katliam, talan ve evlerle köylerinin yakılıp yıkılması gibi, daha şiddetli oldu.

19. ve 20. yüzyıllardaki savaşların her birinde Müslümanlar topluca katledilmiş ve evlerini terke zorlanmışlardı. Milyonlarca Müslüman ölmüş ve milyonlarcası da sürülmüştü. Her savaş, diğerlerinden farklı bir seyir takip etti, fakat hepsinin de Müslümanların üzerinde bıraktıkları etki aynı oldu, yani büyük sayılarla öldürülüp yurtlarından kovuldular. Osmanlı’nın kayıpları, sadece askeri ve politik olmakla kalmadı, çoğunlukla kitlesel göçlerin yanı sıra yüksek sayıda can kayıplarına sebep oldu. Bu süreçte ölenler sadece Müslümanlar olmamakla beraber, Yunan, Bulgar ve Ermeni ölü sayıları, Müslümanlarınkiyle kıyaslanamayacak kadar küçük kaldı…Bu kitabın ileriki bölümlerinde Müslüman göçlerinin ve can kaybının tarihsel anlatımı seçildi. Müslümanların çektiği cefanın anlatılması yerindedir, çünkü Müslümanların topraklarının küçülmesi ile milletlerin kovulması birbirini takip eden tarihsel olaylardır ve resmin tamamını göstermeye yarar. Zaten Müslümanların kaderi anlaşılmadan, Rusya ile Osmanlı İmparatorluklarının genel tarihi ve her iki imparatorluğun Müslüman olmayan halklarının tarihi anlaşılamaz.

1856-1864 arasındaki kısa sürede Ruslar, Kafkasya’yı tamamen kontrol altına aldılar. Yazarın, üç ayrı tarihçinin eserlerini inceleyerek makul olduğuna inandığı sonuçlar şöyle. Bu dönemde 1.200.000 Kafkasyalı Müslüman evlerinden kovuldular. Osmanlı topraklarına doğru mecburi göçe çıktılar. Bunların yaklaşık 400.000’i yolda öldü. 800.000. kişisi göçü tamamladı. Ama bunların da tahmin edilemeyen bir kısmı ulaştıkları Osmanlı topraklarında çiçek, tifüs ve iskorbütten kırıldılar. Göçmenlerin getirdiği bulaşıcı hastalıklar bir kısım yerli halkın da ölmesine sebep oldu. Hattâ göçmen Çerkezlerin geldiği Trabzon’da, Nisan 1864’te yerli halk, kendilerini göçmenlerin getirdikleri hastalıklardan korumak için, şehri bir süreliğine terk etti. Göçmenlere kucak açan Osmanlı Devletinin durumu zaten zayıf olduğu ve hiçbir Avrupalı kuruluş yardım etmediği için, hem göçü ölmeden başaranların, hem de yerli halkın çilesi bitmedi.”

O yılların nüfusuna göre bu kadar çok sayıda insanın, yollarda ölümü göze alarak evlerini terk edip göçmelerine sebep olan olayların vahametinin boyutlarının çok ciddi olduğu açıktır. Biz bu olayları en hafif cümlelerle anlatan bir alıntıya yer vereceğiz.

Yazarın aktardığına göre, bu katliamlara şahit olan Kont Leo Tolstoy, Kafkasya’nın Müslüman köylerini Rusların ele geçirişini şöyle anlatır: “Avullara (köylere) gece vakti baskın vermek adet olmuştu. Çünkü o saatte yakalanan kadınlar ve çocuklar şaşkınlıktan kaçacak zaman bulamıyorlardı. Rus askerlerin gecenin karanlık örtüsü altında yaptıkları o kadar feciydi ki, hiçbir resmi harp yazmanı bunları kaleme alacak gücü kalbinde bulamazdı.”

Osmanlı Devletinin zayıflığı bilhassa 1877-1878’de Ruslarla yaptığı savaşları kaybetmesiyle doruk noktasına ulaştı. Bu zayıflık, en çok Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da ve Musul vilayetinde kendisini gösterdi. Bırakın asker gücünü zaptiye (jandarma) gücü bile çok zayıflamıştı.

Bu durumu fırsat bilerek ilk harekete geçenler, bazı talancı Kürt aşiretleri oldu. Onları 1879’da, Rusların kışkırttığı ihtilalci Ermeniler ve Maraş’ın dağlık kasabası Zeytun’dakiler gibi, vergi vermeyi reddeden talancı Ermeniler takip ettiler. Talancı Kürt aşiretleri 1834, 1836, 1847 ve 1879’da Osmanlı askerleriyle ciddi çarpışmalara girdiler. Eğer diğer Kürt aşiretleri ve bir aşirete bağlı olmayan Kürtler onlara destek vermiş olsalardı, Osmanlı kuvvetleri yetersiz kalabilirlerdi. İsyan eden bu talancı Kürt aşiretlerinin, bağımsız devlet kurmak gibi bir düşünceleri yoktu. Amaçları zenginleşmek idi. Bu sebeple genel anlamda zenginlere saldırdılar. Zenginlerin başında Ermeniler geldiği için öncelikle onlara musallat oldular. Ama Türklerin ve Kürtlerin zenginleri de, bu saldırılardan paylarını aldılar.

Bu bölgelerdeki otorite boşluğu, daha sonrasında Rusların bölgenin bir kısmını işgaliyle farklı bir mücadeleye sebep oldu. Rusların desteğindeki Ermeniler de güçlenerek, hem Kürtlere hem de Türklere saldırdılar. Avrupalıların baskısı yüzünden Osmanlılar, Ermenilere karşı güç kullanmaktan men edildiler. Bu dönem (men edilmeleri) 1918 yılına kadar sürdü. Bölgedeki halkların hepsi acı çektiler. Ama en büyük kayıpları ve acıları Türkler yaşadılar.

McCarty yukarıda aktardığı bu çatışmalar hakkındaki düşüncesini şöyle ifade etmiştir: “Rusların Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki istilalarının en kötü etkisi, belki de her iki toplumun da sonunu getiren, Müslüman-Ermeni kutuplaşmasının yaratılmasıyla aralarında karşılıklı bir güvensizlik ve düşmanlığın yerleşmesine sebep olmasıdır.”

Osmanlının doğusunda, Rusların politikalarının sebep olduğu halklar arasındaki bu ayrışma ve güvensizliğin aynısı, Osmanlının batısı olan Balkanlarda da yaşandı. Ruslar, Balkanlardaki Slavları koruma bahanesiyle Balkanlara yerleşmek istiyorlardı, Bu hedeflerine ulaşabilmek için bölge halklarının arasına düşmanlık oluşturmaya çalıştılar. Bölgeye hâkim olma hedeflerinin önlerindeki en önemli engel, bölgede yaşayan Türk halkı idi. Türklerin bölgeden sökülüp atılması için de, halklar arasında düşmanlık oluşması gerekiyordu. Benzer planlar yapan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve diğer bazı Batılı devletlerin de katkılarıyla, bölge halklarının huzuru, dışarıdan yapılan müdahalelerle bozulmuş oldu.

Gerçekten de Balkanlardaki Türk halkı, tarihin gördüğü en şiddetli acılardan birini yaşadılar. Bilhassa, Osmanlı ordularının yenilerek hızla geri çekildikleri 1877-1878 Rus Savaşı sonrasında ve 1912-1913 Balkan Savaşları dönemimde çok acılar yaşandı.

Osmanlının batısında yaşanan ve dünya tarihinde benzeri pek görülmeyen bu acılar,  bazı İngiliz ve Avrupalı konsoloslarla muhabirler tarafından en vahşi ayrıntılarına kadar günlük kayda geçirilmiştir. Nitekim konuyu derinlemesine inceleyen Justin McCarty bu hususta şöyle demektedir: “Hayat kaybı ve genel zulüm bakımından, Müslüman sığınmacıların Bulgaristan’daki göçü, tarihin en vahimlerindendir.”

Ancak, biz onlardan bahsetmeyeceğiz. Bugüne kadar da, Türk yazarlar tarafından, olaylardan bütün açıklığıyla pek bahsedilmemiştir. Nitekim McCarty’nin aktardığına göre Türkler, ne mağlubiyetten bahsetmeyi, ne de acılarını abartmayı severlerdi. Edirne’deki İngiliz Konsolosu Blunt’a göre, Türklerin gurur kırıcı olaylara maruz kaldıklarında, bunlardan söz etmekten çekinme huyu olduğundan dolayı, onlara çektiklerini anlattırmak güçtür. Dolayısıyla bizim de amacımız, acıları tazelemek değildir. Bu sebeple, gözlemcilerin aktardıklarından, Türkiye Cumhuriyetinin yaptığı hızlı reformların kabul görmesinin temellerini anlamamıza yarayanları vereceğiz.

11 Ocak 1878’de Konsolos Blunt’ın, Sir Layard’a gönderdiği mesajdan bir bölüm. “Cemal Paşa, dün gece Slimniya’nın Bulgar Papazından aldığı bir telgrafta o kasabanın Bulgar halkının, Burgaz’dan gelen Türk mültecilerle birlikte sığınmak kararı aldıkları haberini aldı. Oradan İstanbul’a ulaşmaya çalışacaklarmış. Cemal Paşa Slimniya Valisine derhal emir yollayarak, kaçan Hıristiyan ve Türk halkı eşit şekilde koruması ve yardım elini uzatması talimatını verdi.” Yine Konsolos Blunt’a göre, Bulgaristan Yahudileri de Müslümanların kaderini paylaştılar. Blunt, bu durumun sebebi olarak, Osmanlı Avrupa’sındaki Yahudilerle Müslümanların birbirlerini yakın dost olarak görmelerini işaret eder ve “Osmanlılar da bu yakınlığı hissetmiş olmalılar, aksi halde Kızanlık Yahudilerini kurtarmak için asker taburlarını göndermezlerdi” diyerek durumu açıklar.

Diğer yandan Konsolosluğa vekâlet eden Edmunt Calvert 16 Eylül 1878’de, Sir Henry Layard’a gönderdiği mektubundan şunları anlatır.

“Türk yönetimi altındayken, Bulgar köylülerin can ve mal garantisi olduğu kabul edilen bir gerçektir ve Türk’ün toplumsal ve bireysel misafirperverliği de dillere destandır…Din adamlarına ayrım gözetmeksizin saygılı davranılırdı. Boş bir kiliseye kurşun sıkmak gibi önemsiz bir aşağılama işareti bile, o vilayetin tüm halkı tarafından ciddiye alınır ve devlet sorunu haline getirilirdi…Son olarak da, kamu hizmetlerine değinebilirsem: Türk yönetimi altındayken, memurların rüşvet alması veya laçkalığın en kötüsünün bile, şimdiki yerel Rus yönetimiyle kıyaslandığında tertemiz kaldığı hususunda bütün dünya hemfikirdir.”

Osmanlıların halklara davranışını, bazı yabancıların gözüyle çok kısa bir şekilde aktarmamızın sebebi, 1912-1913 Balkan Savaşları sırasında yaşananların, diğer halklara ve komşularına hoşgörülü davranmaktan başka suçu olmayan Müslüman Türkler üzerindeki etkilerini daha net görebilmektir.

McCarty’nin aktardığına göre, Hıristiyanların mağdur oldukları dehşet olaylarıyla, Birinci Balkan Harbinde birbirleriyle ittifak kurmuş olan Balkanlardaki Hıristiyan devletlerin birbirlerine düştüğü İkinci Balkan Harbi sırasında karşılaşıldı. Yazar kayıtlar konusunu şöyle açıklar: “Geçmişte müttefik olan bu devletlerin birbirlerine uyguladıkları vahşet hakkında yazılı kayıtlar çok geniştir. Çünkü Avrupalı gözlemciler Hıristiyan’ın Hıristiyan’ı öldürmesi karşısında, Hıristiyan’ın Müslüman’ı öldürmesi karşısında duyduklarından daha fazla dehşete kapılmışlardı. Bu nedenle, duygularını daha etraflıca kayda geçirdiler.”

Yukarıdaki paragraf, Hıristiyanların birbirlerine yaptıkları mezalimin kayıtları hakkındadır. Dikkat edilirse, yazımızda Balkan Savaşlarında Müslümanların karşılaştıkları vahşetten örnekler vermedik. Bilhassa Birinci Balkan Savaşında, çok hızlı bir geri çekilme olmuştu ve bütün Balkan halkları işin içinde idi. Dolayısıyla Müslümanlar çok acı çekmişlerdi. Buna rağmen, Müslümanların yaşadıkları vahşetlerden bahsetmek yerine, Hıristiyanların birbirlerine yaptıklarının dehşetini aktarmanın, önyargısız insanları gerçekleri düşünmeye sevk etmek için yeterli olduğunu düşünüyoruz.

Yazar, Türklerin yaşadıklarının etkilerini diğer milletlerinkiyle karşılaştırmıştır. Aşağıdaki tespiti, Türk halkın halini net bir şekilde ortaya koymaktadır: “Fransa’nın, Alsace-Lorraine’i Almanya’ya kaptırdığı zaman, o bölgede yaşayan Fransızların katledileceği yahut sürüleceği korkusuna gerek yoktu. Avusturya’nın benzer bir talihsizliğin, İtalyan istilâsı sonrasında, Tyrol’deki Almanların başlarına gelmesini beklemesine de gerek yoktu. Oysa topraklarının fethedilmesinden, Türkler, tam da böyle bir son ile karşılaşmayı bekleyebilirlerdi.”

McCarty’nin bu düşüncesini destekleyen bir başka çok önemli bir tarihi gerçek daha vardır. Bilindiği gibi, Birinci Dünya Savaşını çıkartarak, insanlığın büyük acılar çekmesine sebep olanların başında Almanya’nın yöneticileri gelir. Bu gerçeğe rağmen, harpte yenilen Almanya’yı hiç kimse işgal etmeye ve yurtlarından sürmeye kalkışmamıştır. Böylece Almanların, kısa sürede toparlanarak İkinci Dünya Savaşını çıkarmalarına ve insanlığın daha büyük acılar çekmesine zemin hazırlanmıştır. Hâlbuki Türkler, Birinci Dünya Savaşına mecburen katılmışlardı. Hattâ öncelikle İtilâf devletleriyle birlik olmak istemişlerdi, ama kabul edilmemişlerdi. Bu gerçeğe ve hem Karadeniz’in kuzeyinden hem de Balkanlardan sürülerek Anadolu’ya sıkıştırılmalarına rağmen, Türklerin iyice küçülmüş olan yurtları bile işgal edilmiştir.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ REFORMLARININ TARİHİ TEMELLERİ 2

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda yapılan reformların tarihi temellerini irdelemeye devam ederken, Osmanlı Devletinin, konumuzla bağlantılı olan yapısı hakkındaki bazı düşüncelerimi paylaşacağım.

Osmanlı Devletinin özelliklerinden biri, sınıflar arası çatışmaya değil, halk arasında eşitlikçi anlayış temeline oturan uygulamalardı. Diğeri, toplumun, rekabet ve çatışmaya değil, işbirliği ve dayanışma üzerine oluşturulduğu idi. Bir başkası, her alanda itidalli davranış anlayışı idi. Devlet, sülâlelerin zenginleşmesine izin vermiyordu, bu nedenle sermayedar gurubu oluşmamıştı.

Nitekim Mehmet Akif Ersoy, bu konuyla bağlantılı olarak, Türklerin Yeniden Dirilişi mücadeleleri sırasında halka şöyle söyler: “Bolşevik tehlikesi, gözlerimizi açmak şartıyla, bizler için tehlike değil. Çünkü evvela bizde, Bolşevikliğin zuhurunu yahut hariçten sirayetini hazırlayacak sebepler yok. Ne sermaye sahiplerimiz, ne bankalarımız, ne amele meselemiz, ne arazi meselemiz mevcut değil.”

Bir başka açıdan bakarsak, Osmanlı Türk Devleti “soylu”dur, ama insanlara tepeden bakmaz. Devlet “muhteşem”dir,  fakat insanları ezmez. Osmanlı “büyük”tür, ama insanları ürkütmez.

Osmanlı Türk Devleti, zalimlere ve zorba olduğunu düşündüklerine karşı, keskin bir kılıç gibidir. Kendisine maliyetini düşünmeden, zorbanın haddini bildirmeye var gücüyle çalışır. Ama masum ve mağdurlara karşı, hep koruyucudur.

Halk, kendilerinin can ve mal güvenliklerini sağladığına inandığı devletlerine katkıda bulunabilmek için, kendi aralarında teşkilatlanmışlardı. Vakıflar, Loncalar, Tekkeler, Zaviyeler gibi kurumların amacı, hem insanlara, hem de devlete, elden geldiğince hizmet etmektir. Bir yazımızda bahsettiğimiz “hayırsever insan” modeli, böylece ortaya çıkmıştır.

Osmanlı tarihini ve yapısını irdelemeyen Karl Marks, Osmanlı Devletini bir doğu kültürü olarak görür ve şöyle der: “Doğu, genelleşmiş köleliktir.” Dolayısıyla, kendi rehavetine bırakılamaz. Gerekirse zorla, Batıya bağlanmalıdır. Nitekim Marks ve benzer düşüncedekilerin bazısı, Çarların, Asya’yı topraklarına katmasını, Fransa’nın Cezayir’i işgalini, ABD’nin, Kaliforniya’yı Meksika’dan almasını, “oralara uygarlığın götürülmesi” olarak nitelemişler ve alkışlamışlardır.

Osmanlı Devletinin yukarıda bahsettiğimiz manevi özelliklerinden habersiz olan veya kavrayamayan Karl Marks’ın, sadece yukarıdaki düşüncesinde değil, kurduğu maddi temelli teorisinde de yanıldığı, çekilen çok büyük acılar sonucunda çökmesiyle anlaşıldı.

Aslında Marks gibilerin bu söylemleri, sömürü düzenine karşı savundukları kendi fikirleriyle çelişmektedir. Bu çelişkilerinin sebebi, muhtemelen, doğulu toplumların değişmezliği şeklindeki inançlarıdır. “Onlar kendiliklerinden başaramayacaklarına göre, mecburen böyle olması gerekir” diye düşünmüş olmalarıdır.

Peki, bizim yukarıda bahsettiğimiz Osmanlı Devletinin özelliklerine ve halktaki, devleti yöneten sultana olan güvene ve bağlılığa ne olmuştu ki, Mehmet Akif Ersoy, Sıratı Müstakim dergisinin 11 Temmuz 1912 tarihli sayısında aşağıdakileri yazıyordu.

“Ben çocukluğumdan beri: ‘-Biz yaşayamayız…Avrupalılar terakki etmiş. Siz çok fena günler göreceksiniz!…’ nakaratından başka bir şey duymadım.

Bize hep ümitsizlik aşıladılar. Kendileri de ümitsiz bir haldeydiler. Yüzbinlerce halk bu devletin batacağına kani idi.”

Merhum Ersoy’un son cümlesi olan “yüzbinlerce halk bu devletin batacağına kani idi” sözü, makalemizin başlığıyla bağlantılıdır. Bu cümlesi, halkın düşüncelerindeki değişimin sonucunu göstermektedir.

Peki, neler olmuştu da, devletin sahibi konumundaki sultanlarının, halkın haklarını ve canlarını koruyacağına inandıkları için, kendilerinin sultanın kulu olduğunu kabul edenlerin önemli bir bölümü, sultanlarına güvenlerini kaybetmişti ve devletin batacağına kani hale gelmişti.

Bu soruya daha gerçekçi cevap bulabilmek için, sadece devletin yöneticilerinin hatalarını değil, bizzat halka yansıyan, halkın hayatını doğrudan etkileyen olayları irdelemeye çalışmamız gerektiği açıktır.

Halkın çektiği sıkıntıları anlatırken, insanların normal yaşamlarında çektikleri maddi sorunları bahsetmeyeceğiz. Çünkü maddi sıkıntılar, çoğu dönemde, sadece Osmanlıda değil, bütün devletlerdeki halkların yaşamlarında etkili olmuştur.

Bizim bahsedeceğimiz sıkıntılar, halkın yaşadıkları toplu sürgünledir. Maruz kaldıkları mezalim sonucu ölümlerdir. Bütün varlıklarına el konularak, kötü şartlara zorlanarak ve hastalıklara yakalanmaları sağlanarak başlarına gelen toplu ölümleridir. Bu konularla ilgili olarak “Tarihin Aydınlattığı Gelecek” isimli kitabımın “serhat boylarında acı çeken Türkler” bölümünde bazı bilgiler vermiştik.

Bu defa kendi kitabımdan değil, ABD Louisville Üniversitesi Tarih Profesörü Justin McCarty’nin eserinden alıntılar yapacağız. Eserin adı; “Ölüm Ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı 1821-1922”.

Başlangıçta Türkler hakkında önyargılı bir yazar olan McCarty,  incelemelerinin sonuçlarını bütün ayrıntılarıyla okuyucularıyla paylaşmış. Biz de, yazarın bu paylaşımlarının bazısını burada sizlere aktaracağız.

Bunları paylaşmamızın amacı, eski yaraları deşmek değildir. Zaten Türklerin, şahsi ve devlet olarak anlayışlarının özelliklerinden birisi de, kinlenseler bile, kinlerinin kısa sürmesidir. Hareketlerini de intikam üzerine inşa etmemeleridir. Elbette intikam düşünülen anlar olmuştur. Ama bu gibi olaylar, ya münferit kalmıştır ya da kısa sürmüştür. Bu sebeple, Müslümanların karşılaştığı vahşetlerin, kitapta bahsedilen ve insanları kinlendirecek ayrıntılarına girmeyeceğiz. Mümkün olduğunca çok azından bahsedeceğiz. Bahsedeceklerimiz de, Türk olmayan yazarların ve yabancı gözlemcilerin aktardıklarına dayanacaktır. Çünkü makalemizin maksadı mezalimden bahsetmek değildir. Sadece, Türkiye Cumhuriyetinde yapılan reformların ve Müslüman halktaki, olaylara bakışın değişikliğinin temellerini ortaya koymaktır.

Makalemizin konusunun dışında olmasına rağmen, bir gayemiz de, bundan sonraki insanlık tarihinde, böyle acılar yaşanmaması için ilgililerin ve yetkililerin dikkatini çekmektir. Bütün uyarılara rağmen insanlara toplu acılar yaşatanların mezalimlerinin, önce insanlık nezdinde anlaşılmasının sağlanması, sonrasında da gerekli cezanın insanlığı temsil edenler tarafından verilebilmesinin önünün açılmasıdır.

Yazar kitabının 1995 baskısının giriş bölümünde bu konuyu incelemeye nasıl başladığını şöyle anlatır: “Bu çalışmaya, Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğundaki nüfus hareketlerini incelerken tesadüfen başladım…Çalışmamın sonuçları beni hayrete düşürdü, çünkü o zamana kadar Osmanlı tarihi hakkında okuduklarımın hiçbirisi, o dönemin korkunç boyutlardaki ölüm sayılarına beni hazırlamamıştı. İstatistikler, Müslüman nüfusun dörtte birinin yok olduğunu gösteriyordu. Bu boyutta bir kaybın, tarih kitaplarından gizli kalmış olacağına inanamadım, fakat tekrar tekrar araştırdığım belgeler beni hep aynı sonuca ulaştırıyordu.”

McCarty, bu incelemesine 1821 Yunan Bağımsızlık Savaşı ile başlar. Yazar, tarihçi George Finlay’den aktarma yaparak şu bilgileri verir. 1821 Mart ayında başlayan isyanda Yunanlı eşkıyalar ve köylüler, bulabildikleri Türklerin hepsini katlettiler. 25 Mart’tan, Nisan 22’ye rastlayan Paskalya yortusuna kadar geçen sürede on beş binden fazla Müslüman cana merhametsizce kıyıldığı…”

C.M. Woodhouse’dan aktardığı “Yunanistan’daki Türklerin ölümü, savaş zayiatı değildi. Yunan çetelerinin eline geçen tüm Türkler, kadın ve çocuklar dâhil öldürülmüşlerdi…Katliamların çoğu planlı ve serinkanlılıkla işlenmişti. Şehir ve kasabaların bütün Türk nüfusu toplanıp şehir dışına yürütülmüş ve kuytu yerlerde boğazlanmıştı…Öldürülmeden önce kadın ve çocuklara işkence yapılmıştı. Örneğin Tripolitza’daki katliam o kadar mahşeriydi ki, (çete lideri) Kolokotrones’in kendi anlatımına göre; kasabaya girdiğinde, hisar kapısından itibaren atının nalları toprağa değmedi. Onun zafer yolu, halı gibi insan cesetleriyle kaplanmıştı.”

Yukarıda vahşeti kitapta verilen ayrıntıyla aktarmamızın sebebi, yine yazarın, bu isyanın, sonraki vahşetlere örnek teşkil etmesiyle ilgili verdiği bilgiler sebebiyledir.

Aşağıda vereceğimiz bilgiler tamamen McCarty’nin kitabından alıntılardır. Yazara göre, Yunan ihtilalindeki bu davranışlar, ileriki yıllardaki Balkan ihtilallerine örnek oluşturdu. Milli bağımsızlık amacıyla Türk nüfusu topraklarından atma geleneği, 1877-1878, 1912-1913, 1919-1923 savaşlarında da tekrarlandı. Doğudaki göçler, 1772’de Tatarların Rus yönetiminden kaçıp Osmanlı’ya sığınmak arzusuyla Kırım ve çevresine göç etmesiyle başladı. 1827-1829 Rus-İran ve Rus-Türk savaşlarıyla başladı. Bunu 1853-1856 Kırım Harbi, 1877-1878 savaşı ve Birinci Dünya Savaşları ile devam etti. Ruslar 1860’ta, Kafkasya Müslümanlarıyla savaşıp onları da topraklarından sürdüler. Savaşların sonuncusu, yani 1919-1923 Türk Kurtuluş Savaşı, Müslümanların galip geldiği tek savaş oldu.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ REFORMLARININ TARİHİ TEMELLERİ 1

Atatürk ve arkadaşlarının yaptıkları reformların, toplumun muhafazakâr yapısı dikkate alındığında, uzun zamana yayılması beklenirdi. Ama tahmin edilenin aksine, çok kısa bir süre içerisinde gerçekleştirildi. Kısa bir sürede yapılan bu reformları, daha uzun süreye yayarak bile başarabilmiş bir başka Müslüman ülke yok. Hattâ Türkiye’nin doğusunda yaşayan başka hiçbir ülke bu anlamda reform yapabilmiş değildir. Japonların yaptıkları reformlar bile bu kadar geniş kapsamlı değildir. Çarlık Rusya’sının yerini alan komünist Sovyetler Birliği de, bu kapsamda reform yapmamıştır. Mao Çin’inde de bu kapsamda reform görülmemiştir.

Yapılan reformların hızı ve uygulanış yöntemleri ile bazı reformlar bugün de eleştirilebilir. Her dönemde var olan “kraldan fazla kralcılar”, bazı reformların özünden sapmasına sebep olmuş olabilir. Ama sonuçta, muhafazakâr bir toplumda yapılan bu reformlar, o dönemde tahmin edilenden daha az bir itirazla kabul edilmiştir. Reformların çok ağır baskılar sonucu kabul edildiğini iddia etmek zordur. Reformların yapıldığı dönemdeki diğer bazı çevre ülkelerin uygulamalarına bakıldığında, bu durum daha net anlaşılmaktadır. Rusya’da Stalin, Almanya’da Hitler, İtalya’da Mussolini, İspanya’da Franko, Portekiz’de Salazar yönetimlerinin uygulamaları ile Atatürk’ün yaptıkları hiçbir zaman aynı kefeye konulamaz.

Ayrıca günümüze kadar geçen bir asır içerisinde, bilhassa dini konularda bazı hatalı uygulamalarla ilgili yapılan küçük düzeltmeler dışında bir geri dönüş görülmemiştir. Hemen her iktidar, hattâ reformların bazılarına itiraz eden iktidarlar bile, zımnen bu reformları kabul ettiğini gösteren uygulamalar yapmıştır. Bu nedenle biz bu makalemizde, reformların genel kabul gördüğünü var sayacağız.

Türkiye Cumhuriyetinin gerçekleştirdiği reformların temellerini birkaç guruba toplayabiliriz.

Birincisi, Müslüman kimlik yerine, Türk kimliğine geçilmesidir. Hattâ, yeni kurulan devletin bütün Müslüman vatandaşlarının da Türk olarak değerlendirilmesidir. Bu sebeple de, devletin adına, “Mustafalılar” veya “Kemaliye” değil, “Türkiye”  denilmiştir. Azınlık olarak; Rumlar, Yahudiler, Ermeniler kabul edilmiştir.

İkincisi, eşit vatandaşlık anlayışının kabulüdür. Bilindiği gibi, devleti yöneten sultanın, Tanrı adına hareket ettiği için ülkesindeki tebaayı koruyacağı ve adaletli davranacağına inanılırdı. Dolayısıyla bilhassa Müslüman halkın, sultanın kulu olduğu fikri hâkimdi. Bu anlayıştan, yöneticiler dâhil herkesin eşit vatandaş olduğu ve hata yapan herkesin kanun önünde cezasını çekmesi gerektiğinin kabul edilmesidir.

Üçüncüsü, muasır medeniyet seviyesine ulaşabilmek için yol gösterici olarak, hurafelerle çığırından çıkarılmış bir din anlayışı yerine, bilimin görülmesidir. Bir yandan da, dinin temel kaynağı olan Kur’an’da anlatılan hakikatleri ve dinin aslının bilim ile çelişmediğini, halkın kendisinin de okuyup anlayabilmesi için, Türkçe tefsirlerinin devlet eliyle yaptırılmasıdır.

Dördüncüsü, fetih anlayışının terk edilmesidir. Dolayısıyla, bırakın yeni topraklar kazanmayı, doğdukları ve gençliklerinin geçtiği toprakları bile geri almanın düşünülmemesidir. Bu maksatla geliştirdikleri, “yurtta sulh, cihanda sulh” anlayışıyla, insanların mülteci durumuna düşmeleri engellenerek, acı çekmelerinin ve ölümlerin önüne geçilme çabasıdır.

Beşincisi, yöneticilerin kullandığı dili halkın anlayabilmesi için, elitlerin değil, halkın kullandığı kelimelere ağırlık vererek dilde sadeleştirmeye gidilmesidir. Hem Türkçenin özüne dönebilmek, hem de halkın okuma yazma öğrenmesini hızlandırabilmek için de, alfabenin değiştirilmesidir. Bilindiği gibi Arapça yazım alfabesinin üç sesli harfi vardır. Bu sebeple, “Allah” kelimesi bile çoğu hoca tarafından “Ellah” şeklinde telaffuz edilir. Arapçada, aynı sessiz harflerin genizden farklı söylenişiyle (örneğin; he, hı, ha şeklinde üç çeşit “h” harfinin olması) sessiz harf açığını kapatmaya çalışır. Türklerin bu geniz hareketlerini yapmaları çok zordur. Dolayısıyla Arap alfabesi, dildeki Türkçeleştirmenin ve sadeleştirmenin önünde engel olarak görülmüştür. Bu engeli aşmak için, alfabede sekiz sesli harfi olan Latinceye geçilmesi, bir diğer büyük reformdur.

Altıncısı, yönetici olmanın sorumluluğundaki anlayış değişikliğidir. Atatürk ve arkadaşları, son asırların sultanları ve sultanın çevresindekilerin bazılarının, ülkenin perişan olduğu dönemlerde bile yaptıkları gibi, “haşmetli bir yaşam” sürmeyi tercih etmediler. En zor olanı seçtiler. Eski yöntemlere çok sıkı bağlı ve muhafazakâr bir yapıda olan insanların hayata bakışlarını değiştirmek gibi başarılması imkânsız görülen reformları gerçekleştirmeyi tercih ettiler. Böylece kendilerini her türlü riskin içine atmış oldular. Saraylarda, kasırlarda, konaklarda yaşamayı düşünmeyerek, kendi menfaatlerini en az kollayarak halka hizmetin esas alınması da, önemli bir reformdur.

Bu insanlar belki de başaracaklarına inanıyorlardı. Geçmiş yaşamlarında, gelişmiş ülkelerdeki gelişmeleri ve bizim üzerimize oynanan oyunları yakından izleyerek fikir sahibi olmuşlardı. Gençliklerinde her türlü fedakârlığı ölümüne yapmışlar, ama ülke topraklarının bir kısmını son anda ve çok zorlu bir mücadele sonunda kurtarabilmişlerdi. Hem daha önceki yöneticilerin, hem kendilerinin, hem de ülkenin sakini halkın yaşadıkları tecrübeler ve fikri değişimler olmasaydı, reformların gerçekleşmesinde böyle bir başarı pek mümkün olmayabilirdi.

Takdir edileceği gibi, bir fikrin daha rahat uygulanabilir hale gelmesi için, fikirlerin olgunlaşması ve yaygınlaşması gerekir. Bu gerçeği göremeyen, bu reformların tarihi temellerini irdelemeyen, giderek olgunlaşan fikirlerin yaygınlaştığını kavrayamayan insanlar, bunların hızlı bir şekilde gerçekleşeceğini düşünemezdi.

Muhafazakâr bir toplumda, böylesine zorlu reformların kabul edilebilmesini sağlayan tarihi temeller neler olabilirdi?

Şimdi mümkün olduğu kadar kısa bir irdeleme yaparak, tarihi olayları bu açıdan ele almaya çalışalım.

Bu konuda ilk durağımız, padişah II. Mahmut olacaktır. II. Mahmut, amcası III. Selim’in öldürülmesinden hemen sonra sıra kendisine gelmişken, birkaç dakika farkla Alemdar Mustafa Paşa tarafından ölümden kurtarılarak, 1809’da 24 yaşında padişah yapıldı. Ancak, kendisini öldürmeye çalışan ve başıbozuk hale gelmiş Yeniçerilere, 17 yıl sabretmek zorunda kaldı. Bu dönemde, Ruslar ve Avusturyalılarla sınır savaşları devem ediyordu. Bu savaşlara yardım için İstanbul’dan yola çıkan Yeniçerilerin neredeyse %80’i daha Silivri’ye varmadan firar ediyordu. Yeniçeriler, dış düşmanlar yerine halkı ezmeye çalışıyorlardı.

II. Mahmut, sabrettiği bu dönemde, Halifelik anlayışını güçlendirerek İslâm Birliği fikrini geliştirmeye çalıştı. Fakat Vahhabilerin başkaldırıları, Mekke’yi ve Taif’i işgal etmeleri üzerine fikrini değiştirdi.

Amcası III. Selim’in son iki ayında birlikte aynı yerde hapis hayatı yaşadı. Yenilikçi bir padişah olduğu için isyan edilip öldürülen amcasının, bu iki ayda anlattıklarından etkilendi. Hem bu fikirlerin, hem de İslâm Birliği denemesindeki başarısızlığın etkisiyle, Rusya Büyükelçisi olan damadı Müşir Halil Rıfat Paşanın şu ikazlarına daha çok inandı:

“Eğer Avrupa’ya benzemezsek, Asya’ya çekilmemizden başka çare yoktur.”

Başka çare olmadığını görerek bu anlayışa gelen padişah II. Mahmut, Avrupa medeniyetinin tekniğini ve eğitim sistemini, örf ve adetlerimize zarar vermeden almak için çabaladı. Kendince, Batılılaşma için değil, muasırlaşma için gayret etti. Fakat her yenileşmede olduğu gibi, hızdan kaynaklanan, Batının kültürünü de almaya kalkışan hatalar oldu. Bu hataları, bazı dini gurupların kendisine “gâvur padişah” demesine sebep oldu.

Reformları yapmaya başlayan Padişah II. Mahmut, bir süre Topkapı Sarayında oturmadı. Beşiktaş’ta bir evde oturdu. Saraya, sadece törenler için geldi. İnsanlara tepeden bakmadı.

Dünya tarihinde tek örnek olarak, devletinin ordusunu topa tutarak yok edecek cesaretteki Padişah, yeni ordu kurma çalışmalarında da, sadece emirler vermekle yetinmedi. Bizzat içinde yaşadı. Bütün bir kışı, Rami Kışlasındaki taş odasında sıradan bir albay gibi geçirdi. Kar, yağmur, çamur demeden askerin başında talime çıktı. Bu davranışlarıyla da, Osmanlı Padişahlarının içerisinde özel bir yeri vardır.

II. Mahmut’un yaptığı ıslahatlardan diğer bazıları şunlardır.

Halkın cahil kalmışlığını kırabilmek için, ilköğretimi hem parasız hem de mecburi yaptı. Vilayetlerde rüştiye (ortaokul) açılmasını zorunlu yaptı. İlk Osmanlı gazetesini çıkardı. 14 Mart 1827 de Tıbbiyeyi açtı. Fransızca eğitim veren bu kurumdan yetişen gençler, Avrupa’nın fikir hayatını, gelişmeleri doğrudan öğrenme imkânına kavuştu. Okumuşlar için Arapçanın yanında Fransızca ikinci dil haline geldi. Bu şekilde yetişerek, Avrupa’daki gelişmeleri yakından takip eden insanlar, II. Mahmut’tan sonra da, Müslüman kalarak muasırlaşma mücadelesini devem ettirdiler.

Hükümet kurumlarını yeniden düzenledi. Bazı kurumları lağvetti. Bakanlık sistemini kurdu. Şeyhülislamlığı, İslâm milletinin bir çeşit din görevlisi haline getirdi. Bugünkü Danıştay ve Yargıtay yetkilerine sahip Meclis-i Vâlâyı kurdu.

Tercümehanelerde ilk defa Müslümanlar çalışmaya başladı ve yabancı eserler Türkçeye çevrilmeye çalışıldı. 1831 de ilk nüfus sayımı yapıldı, ama sadece erkekler sayıldı. Yurt dışına öğrenciler gönderildi. 1827 de tüfek imalatına başlanıldı. Baruthaneler kuruldu. Buharlı gemiler ve makineler alındı. Harbiye okulu açıldı. Modern anlamda subay yetiştirilmeye başlanıldı.

Anadolu’daki 18 eyalet 4’e indirildi. Valiler, devletin memuru yani mülki amiri konumuna getirildi. Vilayetlerde İl İdare Meclisleri kuruldu. Bu meclisler seçimle iş başına geldi.

Rus tarihçilerin bazıları, II. Mahmut’u, Türklerin “Deli Petro”, Rusların ise “Büyük Petro”’ dedikleri Çarlarına benzetirler. Bilindiği gibi, II. Mahmut’un yaptıkları Japonya’daki İmparator Mutsuhito’nun gerçekleştirdiği Meiji dönemi ile de karşılaştırılmaktadır. Ancak arada önemli bir fark vardır. Japon aydınları imparatoru desteklerken, Osmanlıda ise, çok az önder destek verirken, İslâm’ı hurafelerle anlatanların,  II. Mahmut’a “gâvur padişah” diyerek, onu halkın gözünde küçük düşürmeleridir.

II. Mahmut’un yaptıklarıyla ilgili olarak bu sitede yayınladığımız “Kanuniden Sonraki En Faydalı Padişah II. Mahmut” adlı makalemizde daha geniş bahsettiğimizden burada aktarmayacağız. O makalemizin son paragrafını aşağıya almakla yetineceğiz.

“1826’daki Vakayı Hayriye, yani Yeniçerilerin yok edilmesi ile başlayan bu ıslahatların, iyi veya kötü olduğuna ileride tarih karar verecektir. Fakat sadece 1826’dan günümüze kadar, muasırlaşma çabalarının kesintisiz sürmesi bile, hareketi başlatan padişah II. Mahmut’a, “büyük padişah” denilmesi için yeterlidir.”

Ayrıca ilginçtir ki, kendisinden sonra gelen son altı padişahın ikisi oğlu, dördü torunudur. Yani, kendisinden sonraki padişahların soy atasıdır. Bu konumdaki bir padişahın, dadısı tarafından kaçırılarak çatıya çıkarıldığı için, sadece birkaç dakika farkla ölümden kurtulmasının metafizik değerlendirmesini okuyucularıma bırakıyorum.

II. Mahmut dönemi ve devamı, Türklerde var olan, zamana ve şartlara uyarak devletlerini sürdürme geleneğinin göstergelerinden biri olan bir devir olarak görülebilir.