İsmail Hakkı Küpçü

DÜRÜST SOSYALİST İLE DİNDAR ARASINDAKİ FARKLAR

Bu yazımızda, idealist sosyalistler ile ilâhi kaynaklı dinlerde Yüce Yaradan’ın gösterdiği yolda yürümeye çalışan dindar insanların anlayışları arasındaki farkları irdelemeye çalışacağız. Bilindiği gibi, her gurubun mensupları, genel anlamda üçe ayrılır. Sosyalist geçinenler, sosyalizmden geçinenler, idealist sosyalistler. Veya dindar geçinenler, dinden geçinenler, dindarlar.

İdealist bir sosyalist, eşitlik taraftarıdır. Eşitliği sağlamanın yek yolunun da, Marksizm ile mümkün olacağını düşünür. Marksizm’e göre, insanlar arasındaki eşitliği bozan tek şey, mülkiyettir. Dolayısıyla, mülkiyet şahıslardan alınır ve devlete verilirse, böylece insanlar arasında eşitlik sağlanmış olur.

Görüldüğü gibi, idealist bir sosyalistin eşitlik anlayışı, maddi açıdan eşitliktir.  Eğer, hiç kimse mülk sahibi olamaz ve herkes birbirine yakın kazanç sağlarsa, insanların eşit olacağını düşünür.

Hâlbuki hepimiz biliyoruz ki, insanlar sahip oldukları maddi özellikler açısından eşit değillerdir. Kiminin matematik zekâsı, kiminin sosyal zekâsı daha üstündür. Kimisi kabiliyetli bir sporcudur, ama bu becerisi bile sporun sadece belli dalındadır. Kiminin kulak yapısı, müziğe daha yatkındır. Kiminin sesi daha güzeldir, ama müzik dallarının hepsine uygun değildir. Demek ki, insanlar arasında maddi eşitlik yoktur.

İşte, idealist bir sosyalist, aslında fiziki olarak var olmayan bir eşitliği, sosyalizmin sağlayacağına inandığı için hayalperest bir yapıdadır. Eğer insanlar, idealist sosyalistin düşündüğü eşitlikte olsaydı, acaba toplum düzenini nasıl kurabilirdik? İdealist bir sosyalist, bu soruya cevap aradıkça, anlamsız hayalleri kovaladığını anlama ihtimali artacaktır.

Diğer taraftan ilâhi öğretiye göre, insanlar maddi açıdan eşit değildirler, ama Tanrı nezdinde eşittirler. Yüce Yaradan için, yönetici-yönetilen, zengin-fakir, doktor-çoban gibi ayrımlar yoktur. Tanrı için, her bir kişi, Onun kulu olan insandır ve doğuştan masumdur.

İdealist sosyalist ise, bir taraftan insanların maddi açıdan eşit olduğunu düşünürken, diğer yandan, parti yöneticisi-partili olmayan kişi, amir-memur arasında ayrım yapmaktadır. İnsanları eşitleyeceğim diye uğraşırken, çalışkan ile tembel arasında da eşitlik sağlayarak, hem çalışkan olana hem de topluma haksızlık etmektedir. Eşitliği sağlamaya çalışırken yaptığı bir başka hata da, sınıf mücadelesinden bahsederek, eşitliği kendisinin bozmasıdır.

İlâhi kaynaklı düşüncede, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, insanların maddi özellikleri eşit görülmez ama dindar bir insanın amacı, ayrım yapmadan, başka insanlara yardımcı olmaktır. Bir dindarın insanlara karşı yardımcı olmaya çalışılırken, onun eşitlik anlayışını bozacak temel unsur, o kişinin dâhil olduğu sınıf veya partili olup olmadığı değildir. Bir dindar için, karşıdaki şahsın, çevresindekilere zararlı olup olmadığı önemlidir. Bir dindar, insanları ezerek zulmedenlerle, insanlara hak ve adaletle davrananlara eşit davranmaz. Zulmeden insan ister zengin ve güçlü olsun, ister kendi yakın çevresinden olsun, dindar bir kişi, ona karşı mücadele eder, haklının hakkını savunur. Çevresindekilere zarar vermiş bir insana bile, onu kazanmak için, umudunu yitirene kadar yardımcı olur.

İdealist bir sosyalistin güzel bir vasfı vardır. O, maddeci bakış açısına sahip olmasına rağmen, bu onun kapitalist ile aynı anlayışta olduğunu göstermez. Çünkü o, bir kapitalist gibi sadece aklıyla düşünmez, kalbi ile de bakmaya çalışır. Dolayısıyla bu yapısıyla, paragöz birinin maddeciliğinden ayrılır, dürüst bir maddeci olur. Sosyalist bir insan, hem tarihteki hem toplum içerisindeki bütün olayları ekonomik temele oturtarak konuya yaklaştığı için, maddeten dürüst olunduğunda insanlığın bütün sorununun çözüleceğini düşünür. Çünkü onun için tek gerçeklik, bu dünyadaki maddi ve ayni hayattır. Dünya hayatına olan bu bakışına rağmen, idealist bir sosyalist, maddi menfaatini, inandığı ülküsü adına feda edebilir.

Bu fedakâr davranışlarına bakınca, idealist sosyalistin manevi bir yönünün olduğu görülür. Ancak, inandığı önderlerinin veya çevresindekilerin dürüst olmayan vicdansız davranışlarını gördüğü zaman, o sosyalistin idealistliği biter. Çünkü onun manevi yönünü oluşturan ülküsü, insanların maddi eşitliğidir. Hâlbuki şimdi, önderlerinin veya çevresindekilerin yolsuz ve soysuz davranışları, onun ülküsünü yerle bir etmiştir. Onlara karşı nasıl mücadele edeceğini şaşırmıştır. Çünkü ülküsünün temeli olan çıkış noktası yok olmuştur. Amaçsız kalmıştır. Psikologlara göre, insanın mücadelesi sırasında, düşünmesi ve ilerlemesi için, hiçbir afet, güvendiği dağlara kar yağmasından daha çökertici değildir. Dolayısıyla, artık idealist bir sosyalist için hayat, neredeyse, durmuştur. Mücadelesini verdiği değerler anlamsızlaşmıştır.

Öte yandan, ilâhi kaynaklı inanca samimiyetle sahip bir kişi, kendisinin ve diğer insanların manevi yönünün olduğunun farkındadır. Kendisini, Yüce Yaradan’ın yeryüzündeki vekil yöneticisi olarak görmektedir. Tek olan Tanrı’nın rızasını kazanabilmek ve Onun Cennetine girebilmek için, dürüst olma gayretindedir. Hak ve adaletle davranmaya çalışır. Eğer, takvaca kendisinden üstün gördüğü önder insanların dürüst olmayan vicdansız davranışlarını görürse, onun için her şey bitmez. Aksine, Allah’ın ipine daha çok sarılması gerektiğini düşünür. Çok değerli gördüğü insanın bile şeytana kanarak hata yapması, onu çok daha dikkatli davranmaya yöneltir. Yüce Yaradan’ın rızasını kazanabilmenin, daha rahmani tavır sergilemekten geçtiğini kavrar ve böylece, hayatı daha bir anlam kazanır.

Meselenin daha net anlaşılabilmesi için, konumuzla bir başka açıdan bağlantılı olan geçmiş bir vakayı nakledeceğim. Son Peygamber Hz. Muhammed, Hakk’ın rahmetine kavuşmuştu. Bu duruma inanamayan insanlar, feveran etmeye başladılar. En dirayetli ve cesur olarak bilinen Hz. Ömer bile, şaşkınlık içerisinde “kim Hz. Muhammed öldü derse, onu kılıcımla cezalandırırım” diyordu. Fakat Hz. Ebubekir, halkın içine girdi ve şöyle seslendi. “Ey insanlar, eğer Hz. Muhammed’e inanıyorduysanız, biliniz ki o öldü. Ama eğer Allah’a inanıyorduysanız, biliniz ki, O daimdir, sonsuzdur.” Bu uyarı üzerine halk toparlandı ve Müslümanların, hem kendi nefisleriyle hem de tanrıtanımazlarla olan mücadeleleri çok seri bir şekilde devam etti.

Demek ki, güvendiği dağlara kar yağan idealist bir sosyalist ile bir dindar, aynı sarsıntıyı yaşamalarına rağmen, aynı sonuca ulaşmazlar. İdealist sosyalistin hayatı anlamsızlaşırken, dindar kişinin hayatı daha da anlamlanabilir.

Elbette, bizim ele aldığımız idealist örneklerden farklı davranan insanlar olacaktır. Bazı sosyalist veya dini yönü olduğu düşünülen insanlar, önderini veya şeyhini, uygunsuz bir pozisyonda gözleriyle görse veya yaptıklarını çok yanlış bulsa bile, “vardır onun bir bildiği” diyerek görmezden gelebilir. Çünkü insanların önemli bir kısmı, düşünmek istemezler. Onların adına düşünenlerin olması, kendilerini rahatlatır. Birçoğu böyle yaparak, sorumluluktan kurtulacağını düşünür. Bir süre böyle devam edince, artık önderleri ne diyorsa ona inanmak zorunda kalır. Sonunda, öyle bir inanç noktasına gelir ki, “bu budur, başkası yoktur” diyerek, diğer bütün fikirleri reddetmeye başlar. Başka düşünceleri batıl sayar. Kendi düşünce kalıbının dışındaki hiçbir fikri kabul etmez. Olayları yorumlarken, gelişmeleri kendi fikirlerine uydurmaya çalışır. Sorulara net cevaplar veremez hale gelir. Dereden tepeden dolaşarak, ipe un sererek cevap vermeye çalışır.

Bu şeklide kalıplaşmış insan; ister sosyalist, ister kapitalist, ister dindar olsun fark etmez, hepsinin dayandığı temel aynıdır. Hepsi için de, “düşünmek veya akıl erdirmek” uygulaması zor olan bir gayrettir. Sosyalist bir kişi, insanın şahsiyetini oluşturanın, ekonomik alt yapı olduğunu iddia eder. İnsanın düşüncelerinin ve iradesinin oluşumunu, doğaya ve ekonomiye bağlar. İnsanın; aklını,  iradesini ve vicdanını, yani aslında insanın kendisini yok sayar. Diğer yandan, akıl erdirmeyen bir din anlatıcısı, kaza ve kader anlayışında, insanın kendi cüzi iradesini yok sayar. Böylece o da, insanı ve dolayısıyla insanın sorumluluğunu göz ardı eder. Hâlbuki ilâhi kaynaklı kutsal kitaplar, insanları, her zaman “düşünmeye, akıl erdirmeye” çağırır.

İdealist bir sosyalist de, insanları “düşünmeye ve akıl erdirmeye” çağırır. Ama ilâhi olanla aradaki fark, düşünmenin dayanacağı temeldir. Sadece maddi temele oturan “akıl erdirmelerin” bizi huzura götürmesi ihtimali, madde ve manayı birlikte değerlendiren akıl erdirmelere göre, çok daha zayıftır. Anlaşılan o ki, idealist bir sosyalist, eğer, kâinatın bir Yüce Yaradan’ı olduğunu ve insanın ilâhi yönünü kavrayabilseydi, kendisinin iyi bir dindar olması ihtimali çok kuvvetli olurdu. Çünkü idealist bir sosyalist, Tanrı’nın gösterdiği yolda yürümeye yatkın bir yapıdadır.

İdealist bir sosyalist için sosyalist toplum, ulaşılması gereken erdemli bir toplumdur. Hâlbuki yukarıdaki açıklamalarımızdan da anlaşılacağı gibi, insanın ilâhi kaynaklı manevi yönünü yok sayıp, sadece maddi eşitlik sağlamaya çalışarak, erdemli bir topluma ulaşmak mümkün görünmüyor. Gerçek anlamda faziletli olmanın dayandığı temel, manevi duygular ve anlayışlardır.

Bazı araştırmacılara göre Marks’ın kendisi, sosyalizmi, sadece bilimsel açıdan ele almaya çalıştı, ama onun takipçileri olan Marksistler, sosyalizmi bir ideoloji olarak gördü. Bize göre, sonuç açısından fark yok. Bu durumda Marks, tarihi olayların tabii gelişiminin insanlığı sosyalizme götüreceğini düşünmüş demektir. Marksistler ise, sosyalizmi, ulaşılması gereken bir sonuç olarak görmüşler ve bu sebeple ideoloji oluşturmuşlardır demektir. Bir başka anlatımla, Marks, sosyalizmi, insanlığın ulaşacağı bir sonuç, Marksistler ise, ulaşılması gereken hedef olarak görmüşlerdir. Fakat gerek Marks, gerekse Marksistler, eşitliğin sadece maddi açıdan sağlanarak, erdemli bir sosyalist toplumun gerçekleşeceğini düşündükleri için, yanılmışlardır.

Bu konuyu “Tito’dan Tarihi İtiraflar” makalemizde verdiğimiz, Mareşal Tito’nun şu sözleriyle noktalayalım:

“Yoldaşlarım, sizlere açık bir kalple itirafta bulunmak istiyorum:

Ben öldükten sonra toprak olacaksam, diriliş, ceza veya mükâfat yoksa benim yaptığım mücadelenin değeri nedir söyleyin bana? Ha yoldaşlarımın kalbine gömülecekmişim veya alkışlanacakmışım neye yarar?

Ben mahvolduktan sonra, beni alkışlayanların takdir sesleri, kabirde vücudumu parçalayan yılan ve çıyanları insafa getirir mi? Söyleyin bu gidiş nereye? Bunun izahını Marks, Engels, Lenin yapamıyor.

İtiraf etmek zorundayım;

Ben Tanrı’ya, peygambere ve ahirete inanıyorum artık. Dinsizlik bir çare değil. Düşünün, şu kâinatın bir Yaratıcısı, şu muhteşem sistemin bir kanun koruyucusu olmalıdır…

Mazlumca gidenlerle, zalimce gidenlerin hesaplaşma yeri olmalıdır. Hakkını alamadan, cezasını görmeden gidiyorlar. Böyle keşmekeş olamaz. Ben bunu vicdanen hissediyorum. Öyle ki, milyonlarca suçsuz insanlara yaptığımız eza ve zulümler, şu anda boğazıma düğümlenmiş bir vaziyette…

Onların ahlarına kulak verecek bir merci olmalı… Yoksa insan teselliyi neren bulacak? Bunların bir açıklaması olmalı…

Marks bu mevzuda halt işlemiş. Uyuşturmuş beynimizi.”

Mareşal Tito da, tıpkı meşhur ateist filozof Antony Flew’un son dönemlerinde “Yanılmışım, Tanrı Varmış” adlı eser yazdığı gibi, sorgulama yapınca hakikatleri görmeye başlamış.

Allah’ım, Senin kâinattaki delillerini ve gönderdiğin ayetlerini anlayabilecek sorgulamalar yapabilmeleri için, insanlara zihin açıklığı ver.

MARKS, TEORİSİNİ SAVUNMAK İÇİN NELERİ SUÇLADI

İnsanların çoğu, hatalı bir şey yaptıkları söylenildiğinde, kendilerini savunurken itiraz edilen fikirlerini anlatmazlar, kendilerini ikaz edeni suçlarlar. Bu anlayışı, günümüz siyasetçilerinin çoğunda görmemiz mümkündür.

Diyelim ki bir siyasetçi, rakibinin bir uygulamasını veya sözünü eleştirdi.  Normal şartlarda tenkit edilen kişiden beklenen, yaptığı uygulamayı haklı çıkaracak gerekçeleri, mantıklı bir şekilde anlatmaktır. Ama maalesef çoğunlukla böyle olmamaktadır.

Tenkide uğrayan politikacıların çoğunluğu, kendi uygulamasını savunmayı bırakıp, karşı siyasetçinin başka bir yönünü eleştirerek cevap vermektedir. Eğer, kendisini eleştiren kişinin o sırada yaptığı dişe dokunur bir hatasını bulamazsa, onun bağlı olduğu guruptan birilerinin hatalarını bulup onları öne sürmektedir. Onu da bulamazsa, rakibi olan gurubun geçmiş tarihlerdeki, belki de vefat etmiş temsilcilerinin yaptıkları bazı hataları bulur çıkarmaktadır. Ortaya çıkardığı bu yanlışların da, gerçekte öyle olmasına bakmamaktadır. Kendi anlayışına göre hatalı olması yeterlidir. Böylece “senin tencerenin dibi daha kara” diyerek, toplumun dikkatini rakiplerinin geçmişteki hatalarına yönlendirmeye çalışır. Dolayısıyla, kendi hatasının tartışılmasını engellemeye çalışır.

Benzer anlayış, bazı filozof, ekonomist ve sosyolog gibi insanlarda da görülmektedir. Söylediği bir fikri tenkit edilen bir sosyolog, hemen eleştirenin savunduğu teorinin hatalarını sıralamaya başlamaktadır. Benzer durum, bütün dinlerdeki mezhepler ve tarikatlar arasında da geçerlidir.

Sosyal hadiselerde tek doğru şudur denilemeyeceğini, daha fazla insana faydalı daha az insana zararlı yöntemlerin olduğunu, hemen hepimiz, yaşadıklarımızın sonunda kabul etmişizdir. Aynı durum, ekonomi, tarih gibi konular için de geçerlidir. Günlük geçimi peşinde mücadele vermekten yorulmuş bir insan bile bu gerçeği görürken, teori oluşturacak kadar bilgi sahibi olan insanların veya devleti yönetmeye talip kişilerin bilmemesi beklenemez.

Peki, gerçeği bildikleri halde, insanlar neden kendi fikirlerini savunmak yerine karşı tarafı suçlarlar? Muhtemelen, kendi fikirlerinin tek doğru gibi görünmesi için böyle yapmaktadırlar. Kendi fikirleri tek doğru olunca, diğer söylemlerin sahipleri batıl hale düşmektedir. Böylece, kendilerinin dışındakiler düşman olarak algılanmaktadır. Düşmanların da, hiçbir sözlerine itibar edilmez. Dolayısıyla -en azından kendi gurubu tarafından- bütün itibar kendisine gösterilir.

Siyasetçisinden din adamına, ekonomistinden filozofuna, amirinden memuruna kadar bütün guruplar bu şekilde tavır alınca, insanlar ve guruplar arasındaki düşmanlık çok keskinleşmektedir. Öyle ki, aynı gurubun bir üyesi, sonradan fikir değiştirdiğinde, önce kendi arkadaşları onu suçlamaktadır. Nitekim 20inci yüz yılın en önde gelen ateist filozoflarından Antony Flew, “Yanılmışım, Tanrı Varmış” isimli bir kitap yazınca, ilk önce kendi arkadaşları aforoz ettiler. Hemen hiçbir arkadaşı, “durun bakalım, söylediklerini bir irdeleyelim” demedi.

Hemen hepimizin sergilediği böyle hatalara, Karl Marks’ın düşmemesi beklenemez. Hattâ, onun daha çok hata yapması beklenir. Çünkü Marks, kapitalizme karşı radikal olarak nitelenebilecek bir teori oluşturdu. Radikal bir kuram oluşturabilmek için, kendi fikirlerini çürütebilecek her türlü fikre karşı, aynı radikallikle karşılık vermek gerekir. Hiçbir radikal teori her yönüyle savunulamayacağından, en uygun yöntemin, diğer anlayışların hatalarını ortaya koymak olacağı açıktır.

Marks’ın teorisinin temeli, sınıf çatışması üzerine idi. Ona göre, bir tarafta zalim kapitalistler, diğer yanda ezilen işçiler vardı. Marks, ezilen işçilerin konum değiştirip, kapitalistlerin yerlerini almalarını istiyordu. Yönetenler, işçiler olmalıydı. Bu durumda, akıllı bir teorisyenin yapacağı iş, sınıf çatışmalarını azaltan veya engelleyen her anlayışı kötülemek olacaktır. Marks da, belki kalpten yapmasa da, diğer anlayışları kötüleme yolunu seçmiştir.

Sınıflar arası çatışmaların önündeki engelin başında, din gelmektedir. Dinin etkisi tek yönlü olmayıp, daha karmaşıktır.

Bir kapitalist ile bir işçi, aynı dini anlayışa, aynı mezhebe veya cemaate bağlı görünümde iseler, bu ikisi arasında menfaat çatışmasının olması ihtimali azalmaktadır. Kilisede veya mescitte yan yana oturan, okunan dualara birlikte “âmin” diyen insanlar arasında düşmanlık oluşması ihtimali, dini yönü ve ortak gurupları olmayan insanlara göre daha azdır. Kilisede İsa Mesih’in çarmıha gerilişine birlikte ağlayan veya Hz. Ali’nin şehit edilişinin acısını hissetmek için kendilerine acı verme işlemini yan yan yapan patron ve işçinin, birbirlerine sınıfsal düşmanlık beslemeleri daha zordur.

Dini yönü olan bir patronun, fakirlere yardımcı olma ihtimali de yabana atılamaz. Patronlarının veya bazı diğer iş sahiplerinin fakirlere yardımcı olduğunu gören işçilerin, sınıf çatışmasına sıcak bakmamaları ihtimali kuvvetlidir. Diğer taraftan, dini duyguları sebebiyle fakirlere yardım eden bir patron, işçilerin haline karşı şefkatle bakmaya başlar. Bu yapıdaki bir patron, işçilerin içerisinden, sadece anarşist ruhlu davrananlara karşı tavır alır. Bu yapıdaki bir iş sahibi, diğer patronların içerisinden de, fakirlere yardım etmeyen kapitalistlere karşı olumsuz bakmaya başlar. Dolayısıyla, işçi ve patronların dini duygularındaki ortaklık, Marks’ın teorisinin iflas etmesine sebep olur.

Marks’a göre, dinin etkisi sadece bununla kalmamaktadır. İlâhi dinlerdeki ahiret inancı da, sınıf çatışmasına engel olmaktadır. Ona göre fakirler ve işçiler, bu dünyada sabırlı olup hallerine şükrederlerse, bunun mükâfatını ahirette alacaklarını düşünmektedirler. Dindeki bu anlayış, ezilenlerin bu dünyadaki çilelerine karşı sabretmelerini sağlamaktadır. Dolayısıyla, ahiret inancına sahip işçilerin başkaldırmaları ve Marks’ın beklediği ihtilali yapmaları ihtimali çok zayıflamaktadır.

Marks’ın sınıflar arası çatışma tezinin önündeki bir başka engel, milliyetçilik anlayışıdır. Patronlarla işçiler aynı toplantılara katılırlar ve milliyetçilik anlayışında ortak tavır alırlarsa, birbirlerine karşı sınıfsal bir mücadele etme ihtimalleri çok zayıflar. Bir patronun, içinde olduğu milliyetçi guruplara yardım yaptığını gören bir işçi, ona kapitalist gözüyle bakmaz. Patronunu, kendinden birisi gibi görür. Benzer ortam, tersi durum için de geçerlidir. Aynı gösteri yürüyüşünde işçilerle yan yana yürüyen milliyetçi bir patron, işçilere düşman olarak bakmaz. Aksine, milliyetçi anlayışta olmayan diğer bazı patronları düşman olarak görebilir.

Görüldüğü gibi, Marks, kendi savunduğu sistemin kabul görmesi için, insanların manevi alandaki anlayışlarına itiraz etmesi gerekir. Marks’ın kendisinin dini duyguları veya milliyetçi bir yönü de olsa, kendi sistemini kabul ettirebilmek için, dini bir afyon, milliyetçiliği insanlığın aleyhine olan, uydurma bir düşünce olarak nitelemesi şarttır.

Bu şart, gerek şarttır, ama yeter şart değildir. Yeter şart için, tarihe bakışın açısının da, kendi kurmaya çalıştığı sisteme uygun olması gerekir. Bu sebeple, tarihi de ekonomi temeline oturtması gerekiyordu. Böylece, “tarih belirlenmiş” bir yapıya bürüneceği için, menfaat mücadeleleri halinde oluşan tarih hakkında, geleceğe yönelik fikir yürütmek kolaylaşacaktı. Dolayısıyla, işçi sınıfı ile kapitalist sınıf arasındaki mücadele kaçınılmaz hale gelecekti. Kaçınılmaz olan bu mücadeleden de, kapitalistlere göre sayıları mukayese edilemeyecek kadar çok olan işçi sınıfının galip çıkması da, tarihi gelişimin normal bir sonucu olacaktı.

Marks, bu sebeple tarihe de bambaşka bir gözle bakılmasının şart olduğunu anlamıştı. Aksi takdirde, kendi teorisinin gerçekleşeceğine, yani, işçilerin devrim yaparak kapitalistleri alt edeceğine inananlar çok az sayıda kalacağından, işçileri harekete geçirmek mümkün olmayacaktı. Marks da bu engelleri kaldırmak için, tarihe bakışı, kendi teorisinin ihtiyacı doğrultusunda oluşturdu.

Marks’ın neden böyle davrandığını tam bilmiyoruz. Belki, önce kapitalizme karşı kendi radikal önerisini oluşturup, daha sonra önündeki engeller için karşı fikir yürütmüş olabilir. Veya din, milliyetçilik ve tarih gibi konularda, gerçekten böyle düşündüğü için, teorisini böyle kurgulamış olabilir. Hangisi doğru olursa olsun, kendi fikrinin işleyişini tartışmaya açmadan, savunduğu sistemdeki aksaklıkları irdelemeden yaptığı radikal önerinin sonucu, insanlık adına çok acı verici bir tecrübe oldu.

AYDIN VE ENTELEKTÜEL KAVRAMI ÜZERİNE

Tarihin Aydınlattığı Gelecek isimli kitabımın sunuş yazısında, aydın ile cahil kavramlarına kısaca değinmiş ve şöyle demiştim.

“Cahil, kendisinde bilgi eksikliği olmadığını zanneden insandır. Dolayısıyla öğrenme ihtiyacı duymaz ve kendisini geliştiremez.”

Aydın için en kısa ve öz olan tanım, ‘aydın, dönüştüren insandır’ şeklinde idi. Diğer bir tanımı da, ‘aydın, yaşadığı toplumdan etkilenen ve sonrasında toplumları etkileyip yönlendiren insandır’ şeklinde vermiştim.

Bu yazımızda, entelektüel ile aydın kavramlarını biraz daha ayrıntılı olarak ele alacağız. Aralarındaki farklar konusunda, Ali Şeriati’nin verdiği örneklerden yararlanarak, kendi fikirlerimizi ifade edeceğiz.

Entelektüel kavramının yaygın tanımı, öğrenim görmüş kişi olarak yapılmaktadır. Bir insan, öğrenim görerek; doktor, mühendis, bilim insanı, filozof, sosyolog olabilir. Ayrıca mesleki konularının dışında da, çok sayıda kitap okuyabilir. Fakat entelektüelin, bu vasıflara sahip olmasına ve ayrıca meşhur bilginleri, filozofları tanımasına veya takip etmesine rağmen, içinde yaşadığı topluma ve bilhassa halka yabancı olması ihtimali kuvvetlidir. Bu durumda, entelektüelin, içinde yaşadığı topluma faydasının olması bir yana, belki zararı bile olabilir.

Bu yapıdaki entelektüellerin durumu, Kur’an’da şöyle bahsedilir: Cuma Suresi 62/5 ”Kendilerine Tevrat yükletilip de (Tevrat’ı okuyup da) sonra onu taşımayanların (onunla amel etmeyenlerin) durumu, kitaplar taşıyan eşeğin durumu gibidir…”

Yukarıda ifade ettiğimiz gibi, filozoflar, sosyologlar ve tarihçiler, öğrenim görmüş entelektüellerdir. Bunların ortak özellikleri, düşüncelerini, bilim ve akıl temeline oturtmalarıdır. Dolayısıyla bu entelektüellerin; kendilerine de, topluma da, tarihe de bakışları aynı temele dayanır. Entelektüeller, çok kitap okuyan insan olduklarından, toplumun yapısıyla ilgili çok sayıda teori geliştirebilirler. Toplumları ve insanları, anlamaya çalışmak yerine, onları kendilerince tanımlayarak yeni kuramlar oluşturmaya uğraşırlar. Yaptıkları şey, kısmen başkalarının kuramlarına benzer de olsa, yeni bir teori geliştiren entelektüellerin çoğunluğu, kendisini diğerlerinden üstün görmeye başlar. Bunlar konuşmalarında, kendi kendilerini aydın olarak tanıtırlar. Onların kuramlarını okuyan ve kendilerini dinleyen insanlar da, entelektüelleri, aydın olarak görmeye başlar.

Hâlbuki entelektüellerin, söylemlerine bakılınca, büyük çoğunluğunun yaptıkları şeyin, hayatın gidişatına uymak olduğu anlaşılır. Bunlar, öncelikle kendilerinin zenginliğini artırmaya çalışırlar, sonrasında toplumun refah seviyesini artırmak için fikir beyan ederler. Hemen hiçbir entelektüel, insanlara, kanaatkârlık, sadece ihtiyacı kadar tüketme, ailelerin büyükleriyle birlikte yaşaması gibi hususları tavsiye etmez. Fakat hemen hepsi, konuşmalarında, insanları, bilime biat etmeye çağırırlar. İnsanlara, akli olmayan bir şeyi kabul etmemelerini öğütlerler. Böyle yaparken de, insanları, onlara iyilik yaptıklarına inandırmaya çalışırlar. Kendilerine iyilik yapıldığına inanan insanların çoğunluğu da, entelektüellerin, aydın olduklarını kabul ederler.

Entelektüelin asıl göstergesi, öğrenim görmek iken, aydın olmanın emaresi, bilimsel ve teknik bilgilere sahip olmaktır denilemez. Aydın olmanın tek göstergesi, yükseköğrenim görmek de değildir. Aydın olmanın yolu, bazı meşhur entelektüellerin teorilerini onaylamaktan veya aynı temele dayanan, ama farklı imiş gibi izlenim veren teoriler oluşturmaktan da geçmez.

Aydın olmanın göstergeleri, entelektüellerinkinden farklıdır. Aydın, manevi değerleri kavrayarak, içselleştirmeye çalışan bilge bir insandır. Aydın, içinde yaşadığı toplumdan kendini soyutlamadığı gibi, üyesi olduğu cemiyetteki farklı gurupların vasıfları hakkında doğru bilgi sahibi olmaya gayret edendir. Aydın, hakikate ulaşmak için yol arayandır. Aydının peşine düştüğü bilgi, hakikattir. Ulaştığı bu hakikatin doğruluğuna, önce kendisinin inanması gerektiğini düşündüğünden sorgulamasını sürdürür. Aydının gayesi, hayatın yaşanmakta olan gerçeklerinin sohbetini yapmak değildir. Aydın, insanın, manevi ve ilâhi yönünün olduğunu kabul edendir. Aydın, Yüce Yaradan’ın, insanların huzurlu bir ömür sürmeleri için gösterdiği yol üzerinde olmaya gayret edendir.

Aydın, ulaştığı bilgileri ve kavradığı hakikati, toplum ile paylaşmaktan çekinmeyendir. Aydın, bu paylaşımı yaparken, söyledikleri anlaşılır olandır. Aydın, vaziyeti idare etmeye değil, hayatı organize etmeye çalışandır. Aydın, toplumun olgunlaşması için, “en iyi nasihat, örnek olmaktır” şiarıyla hareket edip, örnek olmaya çabalayandır. Aydın; heyecanından, coşkusundan, üretkenliğinden hiçbir şey kaybetmeden, mücadelesini mümkün olduğunca sürdürendir.

Entelektüel, genel tanımla, çağdaştır (modernisttir). Hâlbuki aydın, çağdaş olarak nitelenemeyeceği gibi, gelenekçi olarak da yaftalanamaz. Çünkü aydın, kalıpların insanı değildir. Entelektüel ise, eleştirirken de, teori oluştururken de, yenilikçiliğin kalıplarının içerisinden çıkmaya muvaffak olamaz. Aksine, çoğunlukla onları taklit etmeye çalışır. Oysaki aydın, kalıplara sığmaz. Aydın, mümkün olduğunca kendi yolunda yürür. Bu yürüyüş sırasında aydın, uygun gördüğünde çağdaş, uygun bulduğunda gelenekçi yöntemlere uyar. Bunu yaparken, her iki tarafın da makul yönlerini, şuurlu olarak seçer.

Entelektüele göre tarih, ekonominin ve kahramanların oluşturduğu olaylar zinciridir. Aydına göre tarih, yaşamını geçmişten geleceğe sürdüren canlı bir varlık gibidir. Tarih; dünü anlatır, bugünü açıklar, yarını aydınlatır. Tarih, hem kişilerin hem de toplumun ruhunun derinliklerinde yaşamakta olan duygular, düşünceler ve geleneklerdir.

Entelektüelin bir başka özelliği, bir konuda görüş açıklarken “bilmiyorum” kelimesini kullanmamasıdır. Bu sebeple, ifadeleri nettir. Onun lügatinde “kuvvetle ihtimal veya zayıf ihtimal, belki, muhtemelen, çoğunlukla” gibi sözcükler yoktur. Bu açıdan bakılınca, Kilise papazı, Cami imamı, Havra hahamı ile benzeşir. Bilindiği gibi bunlar da, halkın sorduğu bütün sorulara, net cevaplar verirler. Aydın ile entelektüelin veya cahilin farkını ortaya koymak açısından Ali Şeriati’nin verdiği bir örnek, konuyu daha anlaşılır hale getirecektir. İmamı Azam olarak bilinen Ebu Hanife’ye, bir gün yaşlı bir kadın gelir ve beş tane soru sorar. Ebu Hanife, bunlardan üçüne “bilmiyorum”  diye cevap verir. Hâlbuki bu kadın, aynı soruları mahalle camisinin hocasına, bölge müftüsüne veya o dönemin entelektüeline sorsaydı, sorularının hepsine de net cevaplar alma ihtimali çok fazla olurdu.

Yukarıda sıraladığımız aydının vasıfları açısından bakılınca, peygamberlerin hepsi için, aydın niteliğine sahip kişilerdir denilebilir. Ama aydınlar, sadece peygamberler değildir. Peygamberlerin gelmedikleri ara dönemlerde de, son Peygamber Hz. Muhammed’den sonrasında da, aydınlar hep var olmuştur. Yukarıda bahsettiğimiz Ebu Hanife, bunlardan birisidir.

Yüce Yaradan’ın yeryüzündeki vekil yöneticiliği görevini layıkıyla yapmaya çalışan kâmil insanlar, aydın adaylarıdır. Bunlar, aydın olmaya, bir entelektüelden daha yakındır. Bir entelektüelin, aydın olma yoluna girebilmesi için, hatasını görerek “sil baştan” anlayışıyla hakikate ulaşmaya çalışması gerekir. Tolstoy, böyle yapacaklar için bir örnektir.

Allah’ım, Senin gösterdiğin yolda yürürken, insanlığa daha faydalı olabilmemiz için, ilim ve hikmetimizi artır.

KARL MARKS’IN, YAŞADIĞI ŞARTLARDAN KAYNAKLANAN HATALARI

Takdir edileceği gibi, insanlar, yaşadıkları döneme göre davranmaya meyillidirler. Hem o dönemdeki hem de tarihteki olayları, yaşarken gördüklerine göre değerlendirirler. İnsanların büyük çoğunluğu, çevrelerindeki arkadaşlarından etkilenerek düşünürler. İçinde olduğu fikri çevresinden farklı düşünebilenlerin sayısı çok azdır. Çevresindekiler de, tıpkı kişinin kendisi gibi, yaşadıklarına göre karar oluştururlar.

Dolayısıyla, insanların çoğunluğunun ulaştığı çözümler, yaşadıklarından esinlenerek oluşur. Bu sebeple, çözümlerinin büyük çoğunluğu, kendilerinin itiraz ettikleri şeylerle aynı temele dayanır. Çünkü toplumun genel anlayışının tamamen dışına çıkacak şekilde tam zıt fikirler söylemek ve bu düşüncelerini kabul ettirmek, bir insanın kendi gücüyle başarabileceği bir şey değildir.

Tarihe baktığımızda, getirdikleri çözümlerin toplumun anlayışına zıt olduğu durumlar, sadece peygamberler tarafından oluşturulmuştur. Eğer peygamberler de yalnız kendi düşünceleriyle hareket etmiş olsalardı, onların da benzer hatalara düşmeleri ihtimali, fikir insanlarınınkinden, bilginlerden daha fazla olurdu.

Bu yargımızın geçerli olup olmadığını anlamak için, eser sahibi fikir insanlarıyla peygamberleri karşılaştırmamız yeterli olacaktır. Eser sahibi insanlar, dönemlerinde yaşayanlara göre daha çok okuyan ve yazan kimselerdir. Dolayısıyla, çevrelerindeki kişilerle bilgiye dayalı tartışmalar yapmış olmaları ihtimali kuvvetlidir. Bu nedenle, aralarındaki tartışmalardan esinlenerek, daha farklı fikirler geliştirebilme imkânına sahiptirler.

Peygamberler ise, eser sahibi insanlardan daha farklı yapıda insanlardı. En azından bilinen peygamberler arasında felsefeci, hukukçu, ekonomist, sosyolog, bilgin olarak tanımlanabilecek insanlar yoktur. En meşhur peygamberlerden olan Hz. Musa, uzun süre çobanlık yaptı. Hz. İsa, marangozluk ile meşgul idi. Hz. Muhammed ise, ümmi bir kervan tüccarıydı. Dolayısıyla, hiç birinin bir fikri devrim yapması düşünülemezdi. Bu açıdan bakılınca, insanların düşüncelerinde devrim yapanlar, Yüce Yaradan’ın desteklediği güzel insanlardı.

Yazımızın başından itibaren bu açıklamaları yapmamızın nedeni, Karl Marks’ın, baştan hatalı olmadığını gözler önüne sermektir. Marks, yaşadığı devrin sorunlarına, radikal olarak tanımlanan çözümler üreten ender insanlardandır. Bu radikal duruşa rağmen 1848’de arkadaşı Friedrich Engels ile birlikte yayınladıkları Komünist Manifestosuna pek itibar eden olmadı.

Çünkü Jean Jacques Rousseau’dan itibaren gelişen bu fikirlerin serpilmesi için uygun ortam henüz oluşmamıştı. Kapitalist sistem, sorunlarına rağmen kabul görüyordu. Henüz, kapitalist sistemdeki sorunlar, çözülmesi zor bir düğüm oluşturmamıştı. Fakat 1873 yılında Viyana Borsasının çöküşüyle başlayan ve kısa sürede bütün Batıyı kuşatan ekonomik buhran, kapitalizm için ilk ciddi düğümü oluşturdu. Kısa bir süre önce 1857’de ABD’de başlayıp Avrupa’ya sıçrayan büyük mali kriz, belki de Amerikan İç Savaşının etkisiyle çabuk geçiştirilmişti. Fakat 1873 buhranı uzun sürdü. Ekonomistler, bu buhrana, Büyük Depresyon adını verdiler.

İşte tam da bu ortamda, kapitalizme karşı o güne kadar yapılan en radikal eleştiri ve en radikal çözüm önerisi sahibi olan Marks hatırlandı. Radikal önerileri sebebiyle de, ölümüne kadar geçen on yıl içerisinde Batılı seçkinler tarafından tanındı.

Marks’ın radikal teklifleri, görünüşte kapitalizmin tam zıttı gibi görünüyordu. Acaba öyle mi idi? Çözümleri ile kapitalizmin arasında benzerlikler var mıydı?

Benzerlikler hususunda, bu sitede yayınladığımız “Marksizm’in Çelişkileri Üzerine” başlıklı makalemizde ve “Osmanlı, İbni Haldun ve Marks” adlı yazımızda bazı açılardan fikirlerimizi ifade etmiştik.

Bu yazımızda, kısmen farklı bir pencereden bakmaya çalışacağız.

Makalemizin başlangıcında, insanların, dönemlerinde yaşadıklarına göre fikir beyan ettiğini söylemiştik. Bu sebeple, Marks’ın düşüncelerinin de, kendi dönemi ve kendi çevresi bağlamında ele alınması gerekir.

Dolayısıyla, Marks’ın fikirlerinin bugünün sorunlarına uyarlanması mümkün değildir. Çünkü o dönemin ve günümüzün şartları birbirinden farklıdır. Onun yaşadığı dönemde, günde 12 saat çalışan ve hiçbir sosyal güvencesi olmayan sanayi işçileri vardı. Diğer taraftan, zenginlerin şatolarında, konaklarında çalışan ve sayıları sanayi işçilerinden muhtemelen daha çok olan, hizmetçi gurubu vardı. Ayrıca, toprak sahiplerinin arazilerinde çalışan fakir köylüler vardı.

Karl Marks, bu guruplar için çözüm aramıştı. Onun bütün derdi, üretimin asıl yapıcısı olduklarını düşündüğü bu gurupların, ezilmeleri ve gelişememeleriydi. Bu durumun sebebinin, kapitalizmin sosyal yapısından kaynaklandığına inanıyordu.

Dikkat edileceği üzere, Marks’ın takip ettiği ve çözüm aradığı bütün olaylar, Batı’da yaşananlar idi. Diğer bölgeler, Lâtin Amerika, Afrika ve Asya, onun fikir üretme alanının dışında idi. Marks’a göre, bu toplumlar (diğer bir bakış açısıyla, Doğulu toplumlar), durağandırlar ve değişmezler. Ona göre, Doğudaki anlayış, genelleşmiş köleliktir. Dolayısıyla, bu toplumlar kendi rehavetine bırakılamazlar. Gerekirse zorla, Batıya bağlanmalıdırlar.  Nitekim Marks ve benzer düşüncedekiler, Çarların, Orta Asya’yı topraklarına katmalarını, Fransa’nın, Cezayir’i işgal etmesini, ABD’nin, Kaliforniya’yı Meksika’dan almasını, “oralara uygarlığın götürülmesi” olarak nitelemişler ve alkışlamışlardır.

Demek ki, Marks ve etrafındakilerin fikirlerinin, günümüzün sorunları için ilham kaynağı olması, düşünülemez. Aynı mantıkla irdelendiğinde, Marks’ın çözümlerinin, o dönemde bile Doğulu, Afrikalı, Güney Amerikalı toplumlarda geçerli olacağını söylemek mümkün değildir. Çünkü Batılı toplumlar ile Doğulu toplumlardaki anlayış, Marks’a göre, birbirine bu kadar zıt ise, aynı çözümün her iki anlayış için de geçerli bir hakikat olacağını iddia etmek mantığa ters düşer.

Batılı toplumlar ile Doğulu toplumların insana bakışlarındaki en önemli fark, kişilerin manevi yönünün varlığının kabul edilip edilmediğindedir. Batı, Hıristiyan olmasına, yani ilâhi kaynaklı bir din anlayışına sahip olmasına rağmen, kapitalizmle birlikte, insanın aşkın yönünü inkâr etmiştir. Hâlbuki Doğulu milletlerden Müslüman olanlar, (bazıları uygulamada farklı davransalar da) insanın manevi yönünü kabul ederler. İlâhi kaynaklı olmayan Budizm’de de, insanın bilgelik yönü ve arzuları yenme çabası öne çıkarılır.

Dolayısıyla, insanın manevi yönünü yok sayan fikri çözümlerin, manevi yönü olan insanlar için geçerli olması mümkün değildir. Nitekim tanrıtanımaz bir anlayışla uygulanan Marks’ın fikirleri, etkili olduğu her ülkeyi sıkıntıya düşürmüştür.

Burada bir hususu belirtmekte fayda var. Marks’ın fikirlerinde tanrıtanımazlık olup olmadığı net değildir. İnsanların Marks hakkında, tanrıtanımaz olarak düşünmesinin en önemli nedeni, onun “din halkın afyonudur” sözüdür. Marks bu ifadeyi, dinin, insanları kandırmak için kullanılmasına kızarak söylemiş olabilir. Ama kendisi, Tanrı kavramına karşı çıkmamış olabilir. Bu konuda net bir fikir sahibi olabileceğimiz bilgilere sahip değiliz. Kendisini takip edenler arasında bu hususta bir fikir birliği yok.

Bu nedenle, bizim dikkate alacağımız husus, Marksizm’in uygulanışıdır. Marks’ın yolundan gittiklerini söyleyen SSCB, Çin ve diğer ülkelerdeki uygulamalar, tanrıtanımazlık olarak gerçekleşmiştir. Muhtemelen bu tanrıtanımaz uygulama şekli, İkinci Dünya Savaşı sonrası acılı ortamda Marksizm’in dünya genelinde etkili olmasını önleyen hususlardan birisidir. Fakat komünistlerin bu uygulamaları, insanları tanrıtanımaz yapamamıştır. SSCB, 74 yıl sonra dağıldığında, bütün ömürleri tanrıtanımaz düzen içerisinde geçmiş olan insanlar, ister ilâhi kaynaklı bir dinin mensubu olsunlar, ister Budist olsunlar, hemen ve eskisinden daha fazla olarak dini ibadethaneler açtılar.

Marks, Batıda yaşayan bir düşünür olduğu için, ekonomi konusuna, kapitalizm ile aynı pencereden bakmak yanlışına düşmüştür. Adam Smith gibi Marks da, ekonomiyi pozitif bilim olarak görmüştür. Her ikisi de ekonomiyi, servetin üretimi, servetlerin tüketimi ve servetlerin paylaşımı hususlarını inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlamıştır. Dolayısıyla, insanı da, üreten ve tüketen bir eşya veya makine olarak değerlendirmişlerdir. Bu nedenle, birbirlerinden, sadece üretim ve tüketim yöntemleri hususunda ayrılmışlardır.

İnsanın manevi yönünü görmeyen ve insanı, üreten ve tüketen makine gibi değerlendiren Kapitalizm ile Marksizm, her girdiği ülkede insanların çoğunluğunun ezilmelerine sebep oldu. Dünya küreselleştikçe yayılan bu iki uygulamanın aynı temele dayanması, insanlığın geleceğini karartmaktadır. Çıkış yolu -ister kabul edelim, ister etmeyelim- Yüce Yaradan’ın, peygamberleri aracılığıyla bizlere öğütlediği yoldur.