İsmail Hakkı Küpçü

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 2

Birinci yazımızda Budizm’in din olmadığı, ancak doktrinden de ileri olduğunu ifade ederek, Tanrısı olmayan bir dini öğreti olarak tanımlamıştık. Bazı yazarlara göre Budizm, en ahlâki dini öğretidir. Onlara göre Budizm’in ahlâkının özü, “zarar vermeyeceksin” düsturudur.

Gerçekten de bu düstur çok güzeldir. Bir dini öğreti için gereklidir. Bu düsturu, “kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi, başkasına yapma” şeklinde ifade edersek, hata yapmış olmayız. Çünkü makul düşünen hiç bir insan, kendisine zarar vermek istemez. Kimse, bir kesici aleti, bir sebep yokken ve isteyerek kendisine batırıp yaralamak veya mecbur kalmadıkça baştan zarar edeceği işe bilerek girmez. Dolayısıyla, “kendisine zarar verilmesini istemeyen bir insan, başkasına zarar vermemeye çalışmalıdır” anlamına gelen bu düstur, hemen bütün semavi dinlerde tavsiye edilmiştir.

M.S. birinci yüz yılda yaşamış Yahudi bilgelerinden Hilel, ahlâk konusunda şöyle söylemiştir: “Kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi, başkasına yapma. Bütün Tevrat’ın özü budur. Diğer her şey, açıklamalardan ibarettir.”

Hz. İsa’nın bu konuda kullandığı ifadeyi, Matta ve Luka İncilleri aynı şekilde kayda geçmişlerdir: “İnsanların size nasıl davranmalarını istiyorsanız, siz de onlara öyle davranın.”

Hz. Muhammed’in, bu hususla ilgili olarak üzerinde mutabakata varılan sözü şöyledir: “Başkasının ayıp ve kusurlarını söyleyeceğin zaman, derhal kendi kusurunu hatırla.”

Görüldüğü gibi, ilâhi dinlerin peygamberlerinin ifadeleri aynı temele dayanıyor. Yüce Yaradan da, kutsal kitaplarında benzer öğütleri veriyor.

Nisa Suresi 4/58: “Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor.”

4/135: “Nefsinizin arzusuna uyarak adaletten uzaklaşmayın.”

Maide Suresi 5/8: “Bir kavme olan kininiz, sizi adaletsizliğe sevketmesin.”

Nahl Suresi 16/90: “Şüphesiz ki Allah, size adaleti, iyilik yapmayı ve yakınlara bakmayı emreder; hayâsızlıktan, fenalıktan ve azgınlıktan nehyeder. Öğüt almanız için size böyle öğüt verir.”

Başkasına zarar vermeyeceksin diyen Budizm’deki bir başka kural, cömertliktir (dana, yani bağış). Bilhassa keşişlere cömert davranarak yemek verilmesi öğütlenir. Buda’ya göre cömertliğin amacı, insanın kendi egosuna (nefsine) bağlanmasının üstesinden gelmektir. Çünkü verici olmak, fedakârlık hissi oluşturur ve açgözlülüğü önler. Bir diğer maksadı ise, keşişlere yardımcı olunarak, aidiyet hissinin yeşermesini sağlamaktır.

Budizm’deki cömertlik ilkesine sadece halkın değil, bazı tüccarların ve kralların da uyması, Budizm’in günümüze kadar gelmesinde etkili olmuştur.

Arnie Kozak’ın kitabında Profesör Trainor’dan aktardığına göre, cömertlik anlayışını çok ileriye taşıyan insanlar da olmuştur. Trainor, Kral Sirisanghabodhi’nin yüce gönüllülüğün timsali olduğunu şu örnekle anlatır: Dördüncü yüz yılda yaşamış bu Sri Lanka kralı, hazinedarının planladığı bir darbeyle tahtından oldu. Sidarta Guatoma nasıl sarayı terk ederek yollara düştüyse, o da öyle gezgin bir keşiş oldu. Paranoyaya kapılan yeni kral, Sirisanghabodhi’ye gösterilen sevgiden endişe duydu ve keşişin başına ödül koydu. Bir gün, yoksul bir adam yemeğini Sirisanghabodhi ile paylaştı ve ona üzerine konulan ödülden bahsetti. Kral bu haberi duyduğuna ve hem bu cömertliğin karşılığı olarak hem de kendi cömertliğinde de mükemmelliğe ulaşmak için, yoksul adama kellesini almasını söyledi. Fakir adam duraksadığı anda da, Sirisanghabodhi, kendi kafasını kendi kesti.”

Yukarıda aktarılan bu hikâyenin doğruluğunu kabul etsek bile, cömertlik hususunda en uç örnek olacağı açıktır. Ancak, diğer taraftan da, Budizm’deki, kendine doğru yaptığı öz cömertlik anlayışına da bir örnektir. Takdir edileceği gibi, dışarıya karşı cömertlik yapmak, kendi özüne karşı cömertlik yapmaktan çok daha kolaydır.

Budizm’deki bu ortamı, Yüce Yaradan’ın öğütleriyle karşılaştıralım. Tek olan Tanrı, kendi özümüze olan cömertliğimizin göstergesinin, nefsimizin bütün isteklerine karşı çıkmak olmadığını ifade etmektedir. Nefsimize karşı tavırlarımıza bir sınır koymaktadır. Bizlerden, nefsimizi öldürmememizi istemektedir.

Nisa Suresi 4/29. ayet: “Ey inanalar, mallarınızı aranızda batılla yemeyin. Kendi rızanızla yaptığınız ticaret olursa başka. Nefislerinizi de öldürmeyin. Doğrusu Allah size karşı çok merhametlidir.”

Nefsinizi öldürmeyin demekten maksat, nefsimize zulmetmeyip, Yüce Yaradan’ın verdiği nimetlerden imkânlarımız ölçüsünde ve helâlinden yararlanmaktır.

Maide Suresi 5/87. ayet: “Ey inananlar, Allah’ın size helâl kıldığı güzel ve temiz şeyleri haram etmeyin. Çünkü Allah sınırı aşanları sevmez.”

Araf Suresi 7/32: De ki: “Allah’ın kulları için çıkardığı ziynetleri ve tertemiz rızıkları kim haram kılmış?” De ki: “Bunlar, bu dünya hayatında inananlar içindir, kıyamet gününde de yalnız onlara mahsustur”. İşte böylece biz ayetleri bilen bir topluluğa uzun uzun açıklıyoruz.

Ayetlere bakıldığında, Yüce Yaradan, bizlerden, başkalarının haklarına tecavüz etmememizi istediği gibi, kendi vücudumuza da gereksiz yere zarar vermememizi öğütlüyor.  Tanrı’nın helâl kıldığı şeyleri haram gibi görerek haddi aşmamamızı istiyor.

Budizm’deki, başkalarına karşı yapılan cömertlik hususunda da, Yüce Yaradan, bizlere benzer yolları göstermektedir. Bilhassa infak, yani paylaşma hususundaki ayetler, dışarıya karşı cömertliğin de sınırını çizmektedir. Tek olan Tanrı’ya göre cömertlik bir mecburiyettir. Çünkü varlıklı olanların mallarında başka bazılarının hakkı vardır.

Mearic Suresi 70/24: “Onların mallarında belli bir hak vardır,

25: “Hem isteyen için, hem de istemekten utanan yoksul için.”

Bakara Suresi 2/215: “Ey Muhammed! Sana nereye infak edeceklerini soruyorlar. De ki: Hayır olarak verdiğiniz nafaka, ana baba, yakınlar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Hayır olarak daha ne yaparsanız herhalde Allah onu bilir.”

Cömertliğe de bir sınır koymaktadır: İsra Suresi 17/26: “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver. Bununla beraber malını saçıp savurma.”

27: “Çünkü (malını) saçıp savuranlar, şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür.”

29: “Elini boynuna asıp bağlama (cimri olma), hem de onu büsbütün açıp saçma (israf etme); aksi halde kınanmış olursun ve eli boş açıkta kalırsın.”

Yüce Yaradan’ın yaptığı bu tavsiyeler, bizim hayatımızı zorlaştırmamızı önlemeye yöneliktir. Hayatımızı zorlaştırmadığımız ve dengeli yaşadığımız sürece, nefsimize yenilme ihtimalimiz azalmaktadır.

Nefsimize zulmedilmemesi gerektiği gerçeğinin, bizzat en uç noktada yaşayarak farkına varan Buda da, kendimize eziyet edecek kadar nimetlerden uzak kalmayıp, orta yolu tutmamızı istemiştir. Buda’nın bu öğüdüne rağmen, Budizm’de sonradan kendiliğinden oluşan bazı kurallar vardır. Bunlardan birisi keşişlerle ilgilidir. Bu kurala göre keşişler, öğle yemeğinden sonra limon ve su hariç yemek yememeli, müzik dinlememeli, müzik aleti çalmamalı, şarkı söylememeli veya dans etmemeli, bedenini güzel kokularla veya çiçekli askılarla süslememeli, konforlu yataklarda yatmamalıdır. Özel durumlarda, keşiş olmayan üyelerden de bu kurallara uymaları istenir.

Yukarıda Araf Suresi 32inci ayette de örneğini verdiğimiz üzere, Yüce Yaradan, insanlara böyle bir sınırlama koymaz. Tek olan Tanrı, insanlardan, her zaman dengeli davranmalarını, başkalarına zarar vermeden, aşırıya kaçmadan helâl yollardan yürümelerini ister.

Görüldüğü üzere, Buda’nın deneyimleyerek ulaştığı sonuçlar, Yüce Yaradan’ın insanlara yaptığı öğütleriyle çok yakın bir benzerlik arz etmektedir. Buda’nın gösterdiği gayretlerin bize anlattığı şey, insanlar, Yüce Yaradan’ın kendilerine verdiği akıl, vicdan ve iradeyi bilgece bir üslupla düzgün yönde kullanırlarsa, güzel sonuçlara ulaşabilirler.

BUDİZM VE TEK TANRILI DİNLER 1

Budizm’in bir din mi, doktrin mi, yoksa bir öğreti mi olduğu hep tartışılmıştır. Budizm’in din olmadığını savunanlar, “bir Tanrısı, dünyayı, yaşamı yaratan ve yarattıklarının hayatına müdahale eden bir Yüce varlığı” bulunmadığı için din olarak kabul etmemektedirler.

Budizm 101 kitabının yazarı Arnie Kozak’ın aktardığına göre, Budist bilgin Damien Keown’un anlatımıyla Budizm, din hususunda ortak olan Yedi Ölçüt bağlamında değerlendirildiğinde, Tanrısı olmayan bir din olarak düşünülebilir. Keown konuya bir başka açıdan yaklaşarak şöyle fikir yürütür. “Eğer ‘doktrin’ derken, dini öğretilerin, akılla tutarlı sistematik bir formülasyonunu anlıyorsak, Budizm, bu bağlamda kendi içinde bir doktrine sahip olarak nitelendirilebilir.”

Takdir edileceği gibi, akılla tutarlı sistematik bir formülasyon yapabilmek için, insanda mevcut olan akıl, vicdan ve irade gibi vasıfları birlikte kullanmak gerekir. Bu özelliklere sahip olmak da yetmez. Güçlü bir iradeye sahip olunmalıdır. Güçlü bir irade de yetmez. Hem “ilham” olarak ifade edilen dış bir destek, hem de gösterdiği iradenin ödülü olarak yardımcı olup sonuca ulaşmasını sağlayacak bir dış yardım gerekir. Bu dış yardımın kaynağı, sadece, Yüce bir Yaratıcı olabilir.

Ancak Buda, Tanrı’dan bahsetmediği için, Budizm’in, bir doktrin olarak nitelenmesi mantıken yanlış değildir. Ama sosyalizm vb doktrinlerden de ileridir. Ortaya koyduğu fikirlerdeki tutarlı sistematiğe bakıldığında, Tanrı’dan bahsedilmeyen dini bir öğreti olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Çünkü Buda’nın kurduğu sistemin, “çok ahlâklı bir anlayış” olduğu hususunda fikir birliği vardır.

“Budizm ve Tek Tanrılı Dinler” başlığıyla yayınlayacağımız makalelerimizde, Buda’nın aktardığı fikirler ile semavi dinlerinki karşılaştırılmaya çalışılacaktır. Böylece aradaki benzerlikler ve varsa farklılıklar okuyucunun irdelemesine sunulacaktır.

Buda’nın ne zaman yaşadığı hususunda tarihçiler arasında fikir birliği yoktur. Ancak tarihi bir şahsiyet olduğu, yani yaşadığı hususunda tarihçiler hemfikirdir. Buda ile ilgili olarak diğer bir ortak kanaat, varlıklı bir hayatı varken, saraydan dışarı çıkarak yoksul yaşamayı tercih ettiğidir.

Buda’nın, hayatını, inanç yoluyla değil, bizzat deneyimsel uygulamalarıyla dönüştürdüğü söylenir. Bu açıdan bakılınca, Budist olmanın özünün, inanmaktan ziyade deneyim olduğu düşünülmektedir.

Peki, gerek Buda, gerekse herhangi bir insan, bu deneyimlerini yaparken ne kullanmaktadır. Eğer insanda akıl dediğimiz bir vasıf olmasaydı, sorgulamayı ve deneyimlemeyi nasıl yapabilirdi? Eğer, insanda vicdan denilen bir özellik olmasaydı, başta Buda’nın kendisi olmak üzere diğer insanlar, yaptıklarının yanlış olduğunun kararını nasıl verebilirlerdi? Eğer, insanda irade denilen bir yapı olmasaydı, vicdanları sayesinde hatalarını anladıktan sonra, kendi menfaatlerine olan davranıştan vazgeçip, kendi zararına olsa da, başkalarına faydalı olacak işleri yapmayı nasıl başarabilirdi?

Bilindiği gibi, tarih boyunca yaşamış hemen her insanda, akıl, vicdan ve irade gibi vasıflar var olmuştur. Hattâ son yıllarda yapılan belgeseller de gösterdi ki, hayvanlarda da akıl, vicdan ve irade vardır. İnsanlarda, hayvanlara göre daha güçlü ve yoğun olan bu vasıflar, fiziksel özellikler değildir. Bunlar bedenle ilgili değil, ruhla ilgilidir. Dolayısıyla, onbinlerce yıldır yaşamış her insanda ve hayvanlarda böylesine madde ötesi özelliğin var olmuş olması, bütün bunları insanlara ve hayvanlara veren bir kaynağın olması gerektiğini düşündürtüyor.

Konuyu akıl, vicdan ve irade açısından irdelediğimizde, Buda ile bir Budist veya Budist Keşiş arasındaki tek fark, Budanın, sahip olduğu özellikleri diğerlerine göre çok daha yoğun kullanmasıdır. Buda ile Neron veya Hitler arasındaki tek fark, Neron veya Hitler’in, vicdanlarının sesini değil, akıllarını dinleyecek irade göstermeleridir.

Demek ki, insanların davranışlarındaki farklar, sahip oldukları özellikleri kullanma şekillerinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla insanlarda, Buda olabilecek maya olduğu gibi, Hitler olabilecek maya da vardır.

Ancak, Buda konumuna yükselmiş bir insanın, Hitler haline dönüşmesi ihtimali çok düşüktür. Çünkü muhtemelen, aldığı dış desteğin farkına varacağı için, çok daha dikkatli davranacaktır. (Buda için böyle bir destek almış olabileceğini düşünmemizin sebebi, sadece zenginliği bırakarak fakir bir hayatı yaşaması değildir. Hattâ, Mara’nın her türlü hilesine ve yoldan çıkarma gayretlerine karşı direnç göstermesi de değildir. (Mara, Buda’ya karşı, semavi dinlerdeki şeytanın yaptığına benzer bir mücadeleyi göstermiştir.) Buda, kendi döneminde ve öncesinde yapılan bütün meditasyonların ötesine geçerek, keşişlerden ve diğer düşünürlerden farklı olarak, sistematik bir dini öğreti geliştirebilmiş olmasıdır. Biz sonuçlar üzerinden fikir yürütüyoruz. Ancak gerçeği, sadece kendisi ve Yüce Yaradan bileceğinden kesin bir şey söylenemez.)

Diğer taraftan Hitler konumunda olan bir insanın, belki Buda değil ama düzgün bir Budist rahip haline dönüşmesi için vicdanının sesini dinleyecek güçlü bir irade göstermesi yeterlidir.

Bütün bu karşılaştırmaların bizi götürdüğü yer, bu vasıfları bizlere ve hayvanlara veren bir Yaratıcının var olduğu hususudur.

Bu karşılaştırmaların bize gösterdiği ikinci bir husus, insanlarda, kendi arzuları doğrultusunda hareket etme isteğinin var olduğudur. İnsanların bu yapıları, bütün dinleri, dini öğretileri ve doktrinleri etkilemiştir.

Takdir edileceği gibi, Budizm’in yayılması sırasında da mitler ve efsaneler oluşmuştur. Bu mit ve efsaneler aynı kalmamıştır. Her dönemde yeni ve farklı bir şeyler eklenmiştir. Bu eklemelerin sonucunda Budizm, Buda’nın ilk anlatımlarından farklı bir yapıya bürünmüştür.

Budizm’deki bu farklılaşma, tek Tanrılı dinlerde de meydana gelmiştir. Hattâ semavi dinlerdeki bu farklılaştırma, Budizm’den çok daha fazla olmuştur. Çünkü insanları, Buda ile korkutmak pek bir işe yaramaz, ama Tanrı ile korkutmak, bazı insanlara çok fazla menfaat sağlayabilir. Buda’nın kendisi de, Yüce Yaradan’ın bir kuludur. Ama herhangi bir kulu değil, önemli bir rol modeldir. Dolayısıyla, sadece, yüzünü güzelliklere döndürmek isteyenlere öncülük yapabilir. Ötesine gücü yetmez.

Gerek Budizm’deki, gerekse tek Tanrılı dinlerdeki bu farklılaştırma, günümüzde de sürmektedir. Günümüzde de, Buda’nın tavsiyelerinin tersini yapan bazı rahipler olduğu gibi, tek Tanrı’ya inanan insanların dini önderleri arasında da, Tanrı’nın öğütlerinin tam tersini yapanlar, hem de azımsanmayacak kadar, vardır.

Dolayısıyla Budizm’i ve tek Tanrılı dinleri karşılaştırırken, ilk kaynaklarına sadık kalmak gerekir. Dinlerini uyguladıklarını söyleyen Budist keşişlerin veya semavi dinlerdeki hahamların, rahiplerin ve hocaların davranışlarına göre karşılaştırma yaparsak çok yanılırız.

Buda’nın öğretilerinin ilk yazılımına ulaşmamız mümkün değil. Zaten yazıya dökülmeleri, Buda’dan çok sonraları olmuş. Bu nedenle, Arnie Kozak’ın yaptığı gibi mit ve efsanelerden arınmış olarak anlatan yayınlardan faydalanmaya çalıştık. Yine de arada mantık bağı kuramadıklarımızı karşılaştırma listesine almadık.

Tek Tanrılı dinlerle ilgili bilgileri de, kutsal kitapların içerisinde değişmeden kalmış tek kitap olan Kur’an’dan aldık. Kur’an’ı değiştiremeyen bazı menfaatperestlerin, Hz. Muhammed adına kendilerinin söyledikleri hadislerle bozdukları Kur’an yorumlarına bulaşmamaya çalıştık. Çünkü düşünen her insan açısından, tek olan Tanrı’nın, insanlığa gönderdiği dininin de, tek olacağı açıktır. Dolayısıyla, öğütleri de aynı olacağından, son gönderdiği Kitabının, insanlığın başından beri gelen vahiylerin hepsini kapsayacağı, bir gerçektir.

MİLLİ KÜLTÜR VEYA TERBİYE TANIMLANABİLİR Mİ?

Milli kültürün tanımlaması yapılabilir. Ancak, bu tanımlama, tarihteki gelişmelerden faydalanıp, genelleme yolu ile başarılabilir. Çünkü unutulmamalıdır ki, asil bir milli kültür, ancak tarihin sayfalarında var olan soyut bir şeydir. Tarihteki haliyle anlatılan parlak bir milli kültürün toplumda aynen uygulandığına pek rastlanmaz. Takdir edileceği gibi, toplumlardaki anlayışlar, zamanın şartlarına göre değişirler. Bazen bu değişim, yöneticilerde daha fazla olur, halka fazla yansımaz. Ama bazen, halkın anlayışı da ciddi anlamda değişime uğrar.

Örneğin, Arabistan’daki veya İran’daki milli kültürün ne olduğunu, nasıl tayin edeceğiz? Bu ülkelerin, Müslümanlığı kabul etmeden önceki uygulamaları daha farklıydı. İslâmiyet’ten sonra bir kısım anlayışları aynı kaldı, birçoğu değişti. Dinlerini değiştirdikleri ilk yıllarda belki hızlı bir değişim olmadı. Fakat zaman içerisinde, anlayışlarındaki değişimler arttı. Bu değişimler, kimi zaman gelişim yönünde kimi zaman başkalaşım şeklinde oldu. Dolayısıyla, bu ülkelerin kültürlerinden bahsederken, belki de her asrı ayrı irdelemek gerekebilir.

Ayrıca aynı dönem içerisinde yaşayan insanların anlayışları, içinde bulundukları şartlara göre farklılık göstermiştir. Aynı milletin mensubu olmasına rağmen, şehirde yaşayanlar ile köylerde oturanların davranışları her zaman farklı olmuştur. Aynı millete mensup olmalarına rağmen, değişik asırlarda yaşayan bu insanların, bir de farklı dinlere sahip olduklarını düşünürsek, Müslümanlık öncesinde toplumda yaşayan bir ortak kültürün, bugün de yaşadığından bahsedebilmemiz biraz zor görünüyor.

Bütün toplumun aynı dine sahip oldukları dönemlerde bile, şehirlerde yaşayanlar ile köylerde oturanların din anlayışı farklı olmuştur. Dolayısıyla bu farklı anlayışların uygulamaları da, birbirinden değişiklik arz etmiştir. Hattâ, şehirde yaşayanlar içerisinde bile konumlarına göre, anlayışlar farklılaşmıştır. Şehirdeki zengin birisiyle fakir bir kişinin kültürel uygulamaları birbirine bazı açılardan benzemekle birlikte, aynı değildir. Şehirlerin nüfusları arttıkça, aynı kentte yaşayanların anlayışları arasındaki fark da çoğalmıştır.

Benzer durum, aynı bölgede yaşayan toplumlarda, farklı asırlarda sergiledikleri davranışlar arasında da görülmüştür.  Bu farlılıklar, sadece Arabistan veya İran’da görülmemiştir. İsrailoğullarında, Romalılarda, Yunanlılarda, Türklerde ve diğelerinde benzer farklılıklar olmuştur.

Ancak ayrı bir inceleme konusu yapılması gereken iki millet vardır. Biri İsrailoğulları, diğeri Türkler. İsrailoğulları, çok uzun süre sürgünler yaşadılar. Dünyaya dağıldılar. Gittikleri yerlerde, başlangıçta sığıntı gibiydiler. Dolayısıyla birbirleriyle irtibatları olmadan yaşadılar. Türkler de, fetihleriyle çok geniş alana yayıldılar. Dolayısıyla birbirlerinden habersiz yaşadılar. Diğer milletlerin ataları genel anlamda benzer coğrafyada yaşadılar. Bu sebeple, bu iki gurubu incelemek daha zordur. Ben Türk olduğum için, kendimi ve atalarımı incelemeye çalışacağım. İsrailoğulları da kendilerini inceleyebilirler.  Sahip oldukları kültürel anlayışın, firavunlar Mısır’ında yaşayan atalarına mı, Hz. Musa dönemine mi, peygamberleri öldürenlere mi veya şu anda yaşadıkları ülkelerin anlayışlarına mı daha yakın olduğuna karar verebilmeleri için bu araştırmayı dürüstçe yapmaya çalışmaları yeterli olacaktır.

Türkler için milli kültür tanımı yapmak zordur. Çünkü Türkler, bir arada ve devlet sahibi olarak, en geniş coğrafyada yaşamış millettirler. Tanım yapmanın bir başka zorluğu, boylar halinde yaşadıkları devirlerde millet şuurunun oluşmamış olmasıdır. Türk adıyla kurulan ilk devlet olan Göktürk Devleti bile, boyların hepsini temsil etmemektedir. Dolayısıyla boylar, birbirleriyle kıyasıya mücadele etmişlerdir. Aralarındaki bu şiddetli çatışmalara rağmen, hemen her dönemde ve her boyda görülen bazı ortak yönleri tespit etmek mümkündür. Bu sebeple, ben de, Tarihin Aydınlattığı Gelecek isimli kitabımda, milli kültür tanımı yerine, Türk boyları arasındaki ortak özellikleri tanımlamaya çalıştım. Zaten de, bu ortak özelliklere sahip insanların sayıları ve toplumdaki etkileri arttıkça, milli kültürü oluşturan unsurların tanımları daha belirginleşir. Böylece milli kültürün sınırlarını çizmek kolaylaşır.

Başka milletlerin özellikleri hakkında fikir beyan etmem, hem gerçekçi olmaz hem de yanlış algılanabilir. Ayrıca kendim Türk olduğum için, bazı konuları kendimle karşılaştırabilmem daha kolay olacaktır. Aşağıda Türk boylarındaki insanlarda görülen kişisel ortak özellikleri aktaracağım. Her okuyucu, bu özelliklerden hareketle, kendince bir milli kültür tanımı yapabilir. Ama yapacağınız bu tanımların tarihin tozlu sayfalarında olduğunu, yaşayan toplum için bütünüyle geçerli olmayabileceğini unutmamak gerekir.

Türk boylarında tarih içerisinde görülen ortak kişisel özelliklerin, bazılarının şunlar olduğu kanaatindeyim.

Yüksek onur sahibi olmak,

Irkçılık yapmamak,

Uzun süreli kin tutmamak,

Çevresindekilere hizmet etmek arzusu taşımak,

Bağımsızlığına düşkün olmak,

Bedenen ve manen sağlam olmaya çalışmak,

Gözü pek olmak,

Üste kesin itaat etmek,

Mağdurlara karşı merhamet etmek,

Savaşanlar arasında dayanışma,

İhanet edenlere karşı acımasızlık,

Gerektiğinde kendisinin ve düşmanının hayatını hiçe saymak

Yukarıda belirttiğimiz bu özellikler, daha önce vurguladığımız gibi, daha çok kişiseldir. Buna rağmen, Türk olduğunu söyleyen her insan için geçerli değildir. Çünkü insanlar, makine değildir. Dolayısıyla tek bir fert yoktur. Fertler vardır. Fertlerin de vasıfları farklılık gösterebilir.

Diğer taraftan, sıraladığımız bu vasıflara sahip insanların etkili oldukları farklı Türk boylarında, toplum olarak da, ortak özellikler tespit etmek mümkündür. Günümüzde de önemli bir kısmının var olduğunu düşündüğümüz bu tarihsel özelliklerin toplamı, Türkler için milli kültür tanımını olmasa bile, genelleme yaparak da olsa, ortak vasıflar tanımından hareketle kültür kavramını yapmamızı mümkün kılabilir.

Tarihte Türk boylarında görülen ortak toplumsal özelliklerle ilgili tespitlerimiz de şöyledir. Aşağıdaki bu tespitlerimizle ilgili olarak, açıklamalı ve örnekli düşüncelerimizi, Tarihin Aydınlattığı Gelecek adlı kitabımda bulabilirsiniz.

Türk boyları, hoşgörülü olmuşlardır. Çünkü yönetimleri içerisinde her zaman farklı halklar olmuştur. Bu fiili gerçeklik, Türkleri hoşgörülü olmaya yöneltmiştir. Sonuçta Türkler, hoşgörüyü evrenselleştirmişlerdir. Eğer Türkler, gittikleri yerlerde devlet kurup yöneticilik yapmasalardı, aksine, gittikleri yerlerde ezilen ve kendilerini gizlemek zorunda olan bir azınlık olarak kalsalardı, Türklerin hoşgörülü olmayıp, kindar olmaları ihtimali daha kuvvetli olurdu.

Türklerde, imparatorluk (sömürgeci anlamda değil, kerim devlet manasında) kurma eğilimi vardır.

Türkler, doğdukları yere bağlıdırlar.

Türkler, ticareti kâr olarak değil, itibar olarak gören anlayışa yatkındırlar.

Türk boylarında yabancı kültürlere karşı direnç anlayışı vardır.

Türklerde, devletlerini sürdürme geleneği vardır. Bu sebeple, tarih içerisinde, tamamının esaret altında yaşadığı dönem yoktur.

Türk devletlerinde ve halklarında ırkçılık yoktur.

Türk boylarında kadının önemli bir yeri vardır.

Okuyucularımız, yukarıda sıraladığımız bu özelliklere başkalarını ekleyebilirler veya bazısına itiraz edebilirler. Başka milletlere mensup okuyucularımız, kendi milletleri için, daha farklı özellikler belirleyebilirler. Ama onlarınki de bütünü kapsayıcı olmaz. Çünkü toplumsal olarak ortak özellikleri belirlemek çok zordur. Ben, özelliklerin bir kısmını, devlet yönetimi anlayışı açısından ele aldım. Okuyucularımız, kendilerinde var olduğuna inandıkları özelliklerle birlikte, milli kültür tanımı için uğraşabilirler. Ama bu tanım, yine, tarihin tozlu sayfalarında kalacak bir tarif olacaktır. Yaşayan toplumun, yapılacak milli kültür tanımına uymaması ihtimali her zaman vardır.

Gelelim milli terbiyenin tanımının yapılıp yapılamayacağı hususuna. Bu konuda da, sadece tarihsel açıdan genelleme yapabiliriz. Yaşayan toplumda, milli terbiye tanımını yaparken, tarihsel tanımın ortak sınırlarını daha daraltmamız gerekebilir.

Çünkü yukarıda ifade ettiğimiz şehirli ve köylüler arasında görülen farklar gibi, toplumun diğer kesimleri arasında da, uygulamada çeşitlilik vardır. Bu sebeple, aynı dönemde yaşayan bir toplumun içerisinde, farklı guruplar ve anlayışlar vardır. Yani, toplum değil, topluluklar vardır. Dolayısıyla, milli terbiye tanımını yaparken hangi topluluğu esas alacağımız konusu tartışmalıdır.

Köydeki bir çocuk üç yaşına gelince, kendi babası dâhil akrabaları, çocuğa küfür etmesini öğretirler. Sülâle bir aradayken, baba çocuğa döner; “hadi oğlum, amcana bir küfür et de duyalım” der. Çocuk etraftan öğrendiği sözleri söyleyince, hepsi birden gülerler. Çocuk da iyi bir şey yaptığını zanneder. Bu çocuk şehirde doğmuş olsaydı, sokakta duyduğu bir kötü sözü evde söyleseydi, ailesi onu azarlardı. Çocuklarına davranışta bu kadar farklı tavır koyan şehirli ve köylünün, çocuklarına vermeye çalıştıkları ortak bir terbiye, büyüklere karşı saygılı olmaları gerektiğidir. Ancak sergiledikleri örneklik farklıdır.

Aynı toplum içerisinde bütün aileler, çocuklarına yalan söylememesi gerektiğini öğütlerler. Ancak, ailelerin uygulamaları birbirinden farklı olduğundan, çocuğun kendisine yapılan öğüdü içselleştirmesi de farklı olmaktadır.

Bazı aileler, çocukları, yaptığı bir yanlış işi gelip söylediğinde, kızarak cevap vermezler. Doğruyu söylediği için teşekkür ederler, ama bir daha yapmamasını tembihlerler.

Bazı aileler, çocukları bir yanlış yaptığını itiraf ettiğinde, hemen kızarlar ve duruma göre çocuğa bazen sert davranırlar. Çocuk, bir dahaki sefer bir hata yaptığında ceza almamak için, yalan söylemeye başlar. Dolayısıyla farkında olmadan, çocuğu yalan söylemeye iterler.

Bilhassa evleri küçük olduğundan çocuklarla aynı odada oturan bazı ailelerde, anne ve baba aralarında konuşurlarken, kendi kardeşlerinin aleyhinde sözler sarf ederler. Bu sırada çocuğun kendilerini dinlediğini fark ederlerse, hemen çocuğa tembihler başlar, “sakın ha! Bu duyduklarını amcana veya teyzene söyleme, yoksa fena olur” diye sıkılarlar. Yani, çocuğu, kendi elleriyle yalana alıştırırlar.

Hâlbuki bu üç aileye de çocuğunuza milli terbiye açısından, yalan söyleme hususunda ne yapmasını istersiniz diye sorulsa, üçü de, “yalanın kötü bir şey olduğu öğretilmelidir” derler. Dolayısıyla, tarihsel olarak bakıldığında, çocuklara verilecek milli terbiye konuları arasında, yalan söylememeyi öğretme isteği, ilk sıralarda gelir. Ama toplumsal olarak, böyle bir ortak ve fiili milli terbiyeden bahsetmek zordur.

Milli terbiye hususunda bizim ele aldığımız bu basit örneklerin, konuyla daha bağlantılı olanlarını okuyucularımızın vereceğine inanıyoruz. Bu sebeple, bu hususun daha derin irdelemesini sizlere bırakıyoruz.

MEDENİYET ANLAYIŞINDAKİ FARKLI BAKIŞLAR

Kapitalizmin medeniyet anlayışı, tüketim üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla, daha medeni görünebilmek için, daha çok tüketmek gereklidir. Bu anlayışa göre, sadece karnını doyuracak durumda isen, medeniyetle ilgin an alt seviyede demektir. Kullandığın eşyaların görünürlüğü çok önemlidir. Bir şahsın giyim kuşamı, arabası, evi lüksleştikçe, kapitalizmin anlayışında, o insanın medenilik seviyesi artmaktadır. Bu açıdan bakılınca, yani kapitalizme göre, medeni insan, sanki daha çok satın alabilen bir hayvan gibidir.

Kapitalizmin tam zıddı bir sistem kurduğu düşünülen Karl Marks’ın medeniyet anlayışı ile ilgili bazı görüşlerini, Güney Amerika, Asya ve Afrika’daki insanları gayri medeni gördüğünü ve Batılıların onları ezmediğini, aksine onlara medeniyet götürdüğünü savunduğunu, bu sitede yayınladığımız birkaç makalemizde ifade etmiştik. Bu nedenle burada aktarmayacağız.

Ancak, Marks’tan bir süre sonra yaşayan ve özgürlük mücadelesinin öncülerinden olarak bilinen Bertrand Russel’ın bir sözünü bahsedeceğiz. Emperyalizme karşı mücadele ettiklerini iddia eden sosyalistlerin ön saflarındaki bu şahsın konumuzla ilgili olan ifadeleri şöyle: “Petrol, medeniyetin malıdır. Filan kabile veya milletin malı değil; medeniyetin malıdır, sanayinin malıdır, insanlığın malıdır.”

Yukarıdaki sözlerden anlaşıldığı üzere, Russel’ın da medeniyet anlayışı, tüketim esasına dayanmaktadır. Dolayısıyla petrol üreten ülkelerin, eğer, petrolü kendileri tüketecek sanayileri yoksa onlar medeni sayılmadıklarından petrol onların malı değildir. Sanayisi olmayanlar, insanlık olarak da görülmemektedir.

Bu sitede yayınladığımız “Aydın ve Entelektüelin Farkları” makalemizde, peygamberleri aydın olarak niteledik. Çünkü peygamberlerin bir bölümü, toplumlarını dönüştüren insanlar oldular.

Hz. Musa, bu dönüşümü gerçekleştiren peygamberlerden biridir. Bilindiği gibi, Mısır’da Firavunlar, İsrailoğullarını aşağılamış ve köle gibi davranmıştır. Bu zalimce uygulamalar, İsrailoğullarının çoğunluğunun karakterlerini de kötü yönde bozmuştu. Yaşadıkları zor şartlar, onları, bireysel menfaatlerinin peşinde koşan ve paraya neredeyse tapacak kadar bağlanan insanlar haline getirmişti. Zavallı ve hakir durumdaydılar. Mazlum ve çaresiz bir durumda olmaları, tek olan Tanrı’nın yardım elini uzatmasına sebep oldu. Hz. Musa ve devamındaki peygamberler, Yüce Yaradan’ın ciddi yardımlarıyla, zelil duruma düşürülmüş bu topluluğu, yeni bir tarih inşa edecek konuma getirdiler.

Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. Süleyman gibi güzel peygamberlerin gayretleri ve Yüce Yaradan’ın yardımıyla dönüşümü gerçekleştiren İsrailolğullarının bu anlayışları kısa sürdü. Bir süre sonra, içlerinden bazıları, peygamberlerini öldürmeye başladılar. Artık, oluşturulan medeniyet anlayışı eskide kalmaya başladı. Ve çoğunluğu, menfaatleri peşinde koşan, paraya neredeyse tapan hallerine geri döndüler. Yüce Yaradan’ın gönderdiği Hz. İsa, onlar için son şans oldu. Ama kullanamadıkları gibi tam ters davrandılar. Dolayısıyla, İsrailoğullarının büyük çoğunluğu, firavunların ezdiği mazlum ve çaresiz halk konumundan uzaklaşmakla kalmadılar, zalimliğe başladılar. Böylece, denizi yararak, onları firavunların zulmünden kurtaran Yüce Yaradan’ın desteğini, büyük ölçüde kaybettiler. İsrail Devleti kurulana kadar ömürleri sürgünlerde geçti. Ama, günümüz nesillerinin büyük çoğunluğunun, halâ, atalarının yaptıkları hataları anladıkları söylenemez.

Hz. Muhammed de, içinde yaşadığı toplumunu dönüştüren bir başka peygamberdi. Kendisine peygamberlik görevi verildiğinde, çöl şartlarında yaşadıkları için fakir bir topluluk vardı. Kız çocuklarını işe yaramayan bir boğaz olarak gördüklerinden, yok edilmesi gereken fazlalık olarak görenler azımsanmayacak kadar çoktu. Fakirlik ile cehalet bir araya gelince, kinci bir toplum haline gelmişlerdi. Kabileler arasında her türlü entrika vardı. Toplumun tamamını yöneten kral gibi merkezi bir gücün olmaması, kabileler arasındaki sıkıntıların çözümünü zorlaştırıyordu. Kabileler arası savaşlar, Mekke’nin tek geliri olan hacıların ziyaretlerini engelliyordu. Bu sebeple, savaşları azaltabilmek için, yılın dört ayı, savaşılmayan aylar olarak kabul edildi. Dört ay sabretmek zorunda kalanların bir kısmı, süre bitince daha gaddar olabiliyordu. Diğer taraftan; mimari, felsefe, edebiyat, müzik gibi medeniyetin somut alandaki göstergesi olan hususlarda ciddi hiçbir çalışma yoktu. Sadece şiire karşı biraz merak vardı.

İşte Hz. Muhammed, Allah’ın desteği sayesinde, böyle bir topluluktan, yeni bir medeniyet oluşturabilecek bir temel oluşturdu. Bölgede devlet kavramı ve kurumları yok iken, aynı halk kısa sürede büyük bir imparatorluk kurdu. Bilimle bağlantısı olmayan bir bölgeden çok sayıda bilginler yetişti. Geleceğin medeniyetinin mimarları, Hz. Muhammed’in attığı temeller sayesinde değişime imza attılar. Cündeb bin Cünade, kervan soygunculuğuyla geçinen bir Arap iken, Ebuzer Gifari haline gelmesi, Hz. Ömer ve diğerlerindeki değişimler, Hz. Muhammed’in vesile olduğu dönüşümün, kişiler üzerindeki göstergelerinden birisidir. Fakat bir süre sonra bu insanların da çoğunluğu, eski ayarlarına geri döndüler. Türkler ve diğer bazı milletlerin Hz. Muhammed’in ümmeti içerisine girmesiyle yeniden bir toparlanma oldu. Fakat sonradan yine bozulma başladı. Günümüzdeki Hz. Muhammed ümmetinin çoğu, atalarından bazılarının yaptıkları hataları halen anlamıyorlar.

Şimdi son iki yüz yıldaki anlayışa bakalım. Son iki yüz yılda bilimdeki ilerlemeler hızlandı. Bu durum insanlarda yeni bir anlayışın yerleşmesine sebep oldu. İnsanlar, bilimdeki ilerlemenin, insanlığın medeniyet seviyesini artıracağını düşünmektedirler. Günümüzün gerçeğine bakarsak, bilim, maalesef, insanın tüketimini artırmak için kullanılmaktadır.

Peki, bu durumda medeni olmak ne anlama gelmelidir? İnsanlığın medenilik seviyesini artırmak için nasıl bir yol izlemeliyiz?

İzleyebileceğimiz yollardan birisi; medeni olmayı, öncelikle, düşüncede olumlu yönde devrim yapmak anlamında alarak, gayretimizi, fikirlerimizi düzgünleştirmeye yönlendirmeliyiz.

Medeni olmak için, önce kendimizin gidişatını doğru teşhis edebilmeye çalışıp, hakikate ulaşmaya gayret etmeliyiz. Öncelikle kendimizin gidişatını toparlayıp hakikate ulaştıkça, insanlığa da katkı vermeye başlamış oluruz.

Medeni olduğumuzun göstergelerinden birisi, kendimize ve insanlara faydalı olacak yeni bilgiler edinmeye çalışmaktır. Edindiğimiz bilgileri, hakikatin ışığında analiz etmeye gayret edersek, medeniyet yolunda ilerlemiş oluruz. Biz bu yolda ilerledikçe, insanlığın medeniyetine de katkı verdiğimizi görürüz..

Medeni olmak için, hayatımızı anlamlandırma konusunda inkılap yapma peşinde olmalıyız. Biz kendi hayatımızı anlamlandırdıkça, insanlara güzel örnek oluşturmaya başlarız. İnsanların çoğunluğu her zaman güzel örnekleri takip etmeye gayret ederler.

Bir insanın medenileştiği, o insandaki insani vasıfların olumlu yöndeki değişimlerinin gözlemlenebilmesiyle doğru orantılıdır. İnsani vasıfları olmayan ve sadece maddeten temsil edilen medeniyet, şair Mehmet Akif Ersoy’un deyimiyle “tek dişi kalmış canavar” haline dönüşmeye meyillidir.

Anlaşılan o ki, kapitalizm ve komünizm anlayışında medeniyet, bir Pazar yani bakkal alışverişidir. Hâlbuki medeniyetin ölçüsü, sadece maddi kalkınma değildir. Medeniyet; sohbettir, yardımlaşmadır, insanları ve toplumu ıslah etme gayretidir. Medeniyet, insanların huzur ve güven içerisinde yaşamalarını sağlamıyorsa, hiçbir anlamı yok demektir.

Bu açılardan bakılınca, medeniyetin gerçek mimarlarının, filozof, sosyolog veya bilgin olması beklenmemelidir. Çünkü eğer, medeniyetin mimarları bunlar olsaydı, günümüzdeki medeniyetin göstergesi “tüketim” olmazdı. Medeniyetin mimarları, peygamberler ve onların izinden giden ıslah edici aydınlardır. Filozoflar ve bilginler bu yönde çalışma yaparlarsa, medeniyete daha çok katkı sağlamış olurlar.