İsmail Hakkı Küpçü

SOSYAL NORMLAR VE PİYASA NORMLARI

Yaşadığımız hayatın birbirinden farklı iki yüzü vardır. Biri insanlar arasındaki ilişkilerimizin sosyal yönüdür. Burada ticari bir temel yoktur, sosyal normlar etkilidir. İnsanlıkla ilgili hisler vardır. Diğeri, tamamen ticari yönü olan piyasa ile ilişkilerimizdir. Burada piyasa normları geçerlidir.

Suyu acı olan deniz ile suyu tatlı olan denizin birbirlerine karışmadığı gibi, bu iki norm kendi mecralarında gittiği sürece, bir sorun ile karşılaşma ihtimalimiz çok zayıftır. Dolayısıyla hayatımızın akışı daha güzel olur. Ama bu iki denizi birbirine karıştırdığımızda sorunlarımız başlar.

Bu iki denizin birbirine karışması halinde neler olabileceği konusunda Dan Ariely kendince şu örneği verir. Sülale ile birlikte veya bir dostunun daveti üzerine evde birlikte yemek yediğimizi düşünelim. Yemek sonrasında davet sahibine küçük de olsa bir hediye verirsek, sosyal norma aynı norm ile karşılık vermiş oluruz. Ama hediye vermek yerine, bu yemeğin kaça malolduğunu sorar ve payımıza düşeni kayınvalidemize veya evine bizi davet eden dostumuza vermeye kalkışırsak işler karışır. Onların sosyal normlarına, biz piyasa normu ile karşılık vermiş oluruz.

Bize uygulanan sosyal norma hediye vererek aynı norm ile karşılık verdiğimizde, belki de hediyeye verdiğimiz para, yemeğin maliyetinden çok daha azdır. Ama adı hediye olduğu ve sosyal norm ile piyasa normu birbirine karışmadığı için, verdiğimiz hediye aramızdaki sevgiyi pekiştirir. Fakat hediye yerine, yemeğin payımıza düşen maliyetini vermeye kalktığımızda, aramızdaki sevgi bağı büyük bir hasar alacaktır. Çünkü hayatın iki yüzünü birbirine karıştırmış olduk.

Yazarın bu konuda verdiği bir başka örnek şöyledir. Tanıdığımız veya tanımadığımız insanlardan yardım isteme durumuyla bağlantılı. Yapmakta olduğumuz bir işe, yakın tanıdığımız bir arkadaşımızdan yardım isteyelim. Bu yardımının karşılığında kendisine, ortalama bir işçinin ücretini teklif edelim. Arkadaşımız belki sonunda bize yardım edecektir, ama bize mutlaka çok kızacaktır. Tanımadığımız şahıslara aynı teklifi yapalım. Muhtemelen onların da çoğu, yardım etmek istemeyeceklerdir. Çünkü bizim istediğimiz yardım, sosyal normlar içerisindedir. Teklif ettiğimiz para ise, piyasa normuna dâhildir. Dolayısıyla hayatın düzenini birbirine karıştırmış olduk.

Aynı kişilere bu defa, “insanlık adına veya Yüce Yaradan’ın rızası için” diyerek yardım istediğimizi düşünelim. Para teklif ettiğimizde dönüp gidenlerin çoğu, bu defa bize gönüllü olarak yardım edecektir. Çünkü normlar birbirine karışmamıştır.

Aynı şahıslara bu defa, “insanlık adına bana yardım edin, hem yardım ederseniz size şöyle bir ücret de öderim” dediğimizi düşünelim. Muhtemelen işler yine karışacaktır. Bize yardım edecek kişi sayısında düşme olacaktır.

Demek ki, bize nasıl davranıldıysa biz de aynı yöntemle cevap vermeliyiz. Benzer şekilde, biz karşı tarafa nasıl davranırsak, onlar da bize, benzer yöntemle cevap verirler. Gerek yardım isteğimize verilen cevaplar, gerekse yemek davetindeki tavırlarımızın sonuçları aynı. Biz sosyal norm ile davranırsak, aynısıyla karşılık almaktayız. Piyasa normuyla davranırsak, aynı norm ile karşılık almaktayız.

Buraya kadar anlatılanlardan anlaşılan o ki, iş hayatı ile sosyal hayatımızı birbirine karıştırmayacağız. İş hayatındaki alış verişlerimizde, insanlara karşılıksız mal veya hizmet vermemizin bir anlamı yoktur. Çok nadiren bazı durumlarda “kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez” diye düşünülerek, indirimli satış yapanlar olabilir. Ama hiç kimse bedavaya vermez. Çünkü orası bir ticarethanedir. Yardım vakfı değildir. Ticarethanenin ayakta kalması için, kazanç sağlaması şarttır.

Ticari işlerimizde duygusal davranabiliriz. Böyle durumlarda çoğunlukla maddeten zarar görürüz.  Fakat zararımız genellikle o işle sınırlı kalır. Çünkü ettiğimiz zararın bize ders olması ve başka bir alışverişimizde daha dikkatli olma ihtimalimiz artar. Böylece, en azından, ileride başımıza gelme ihtimali olan zararları azaltabiliriz.

Ticari hayatımız dışında kalan bütün sosyal yaşamımızda, ilişkilerimizi alış veriş mantığı dışında oluşturmalıyız. Sosyal yaşamımızı, mümkün olduğu kadar sevgi ve yardımlaşma temeline oturtmalıyız. Çevremizdeki insanlara, bize ne kadar faydaları olabilir mantığıyla bakmamalıyız. Böyle bakarsak, onlara, ticari bir mantıkla yaklaşmış oluruz. Onlara karşı ticari temelli mantıkla yaklaşımımızda, bir süre hata yapmadan devam edebiliriz. Fakat zihnimizin arka planında ticari kazanç bakışı yer alacağı için, bir gün mutlaka hata yaparız. Dolayısıyla, durup dururken sevdiğimiz bazı insanları kaybedebiliriz.

Bilhassa, aile içerisinde ve hattâ sülale arasındaki ilişkilerimize ticari mantığı karıştırmamalıyız. Aksi takdirde bir gün mutlaka aramız bozulacaktır. Nitekim bu durumu çoğumuz yaşamışızdır. Çoğumuz, şu meşhur deyişi biliriz. Hani bir insana sormuşlar, “hasımın yok mu” demişler. O da yok demiş. Şaşırmışlar ve tekrar sormuşlar, “hiç mi hısımın (akraban) yok”. Aynı durum guruplar için de geçerlidir. Eğer aile, sülale veya guruplarda, birlikte olduğumuz kişilere sosyal değil de, kısmen de olsa ticari olarak bakarsak, dıştan birlik gibi görünen yapımız, içten cıfıt çarşısı gibi olur. Dolayısıyla, her an ihanetle karşılaşılabilir.

Dan Ariely’nin incelemelerinde, bize göre eksik bıraktığı iki yön var. Biri, sosyal normlarla, diğeri ise, piyasa normlarıyla ilgilidir. Sosyal normların da, kendi içinde uyulması gereken kuralları vardır. Bu kuralların neler olduğunu, Kur’an’ın anlatımlarından anlamak mümkün.

Bakara Suresi 2/262: “Allah yolunda mallarını infak eden, sonra verdiklerinin arkasından başa kakmayı, gönül incitmeyi uygun görmeyen kimselerin Rableri yanında mükâfatları vardır. Onlara hiçbir korku yoktur ve onlar, üzülmeyeceklerdir.”

264: “Ey iman edenler! Sadakalarınızı, başa kakmak ve gönül kırmakla boşa gidermeyin.”

Demek ki insanlara sadece sosyal normlar çerçevesinde yaklaşmamız yeterli değildir. Yapılan yardımları, verilen dostluk yemeklerini, gösterdiğimiz güler yüzlü davranışlarımızı, sonradan serzenişte bulunacak bir şekilde konu etmemeliyiz. Karşımızdakini incitecek şekilde başına kakmamalıyız. Eğer böyle yaparsak, yaptığımız bütün iyilikleri ve güzellikleri boşa çıkarmış, yani sıfırlamış oluruz.

Fakat yaptığımız yardımları ve iyilikleri, Yüce Yaradan’ın rızasını kazanmak için yapar, yaptığımız bu güzelliklere karşı nankörlük edenlere bile sabredersek, Yüce Yaradan, bize Cennetini vaat ediyor.

Dan Ariely’nin incelemediği ikinci husus ticari normlar hakkındadır. Ticari normların da kuralları vardır. Kur’an, alışverişlerimizde dikkat edeceğimiz bazı hususları şöyle ifade edilmektedir.

Enam Suresi 6/152inci ayette, “…yetimin malına yaklaşmayın, ölçüyü ve tartıyı tam adaletle yapın” denilmektedir.

Araf Suresi 7/85inci ayette, “ölçü ve tartıyı tam yapın, insanların eşyalarını eksik vermeyin, düzeltildikten sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın” denilmektedir.

Rahman Suresi 55/8-9 da, “Sakın tartıda taşkınlık etmeyin. Tartıyı adaletle yapın, tartıda eksiklik yapmayın.”

İsra Suresi 17/35: “Ölçtüğünüz zaman tam ölçün ve doğru terazi ile tartın. Bu hem daha hayırlıdır ve sonuç itibariyle de daha güzeldir.”

Şuara Suresi 26/181: “Ölçeği tam ölçün de hak yiyenlerden olmayın.”

Nisa Suresi 4/29: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda haksızlıkla yemeyin. Ancak kendi rızanızla yaptığınız ticaretle yemeniz helaldir.”

Demek ki, piyasa normlarının da kuralları vardır. Ölçüyü ve tartıyı tam yapacağız. Adaletli davranacağız. Başkasının malını haksızlıkla yemeyeceğiz. İnsanları kandıracak yöntemler uygulamayacağız. İnsanlara sattığımız mallarda eksiklik yapmayacağız. Hatalı malları vermeyeceğiz.

Sonuç olarak, hem sosyal normlar ile piyasa normlarını birbirine karıştırmayacağız, hem de normların kendi içlerindeki kurallara uyacağız. Yoksa hem bu dünyada işler karışır, hem de ahiret hayatında sıkıntı çekeriz.

Bizler insanız. Bazı anlarda, söylemeyeyim dediğimiz bazı sözlerin, hem de sevdiğimiz insanlarla bile konuşurken, ağzımızdan çıktığına şahit oluruz. Kendimizi tutamadığımız bu sözlerimizin sonrasında, pişman oluruz. Ama bu pişmanlığımızı karşımızdakine, çoğunlukla, hissettirmeyiz. Eğer karşı taraftaki insanlar, bizim içimizdeki pişmanlığımızı bilmezlerse, sosyal veya piyasa normlarına uygun davranmış bile olsak, insanları üzmüş oluruz. Sonrasında benzer hataları yaparsak, onları kaybedebiliriz.

Burada esas olan, insanları kazanabilmek için, onlara karşı sabırlı davranabilmektir. Hoşgörülü yaklaşabilmektir. Bazen insanlar, bizim hoşgörülü tavrımızı anlamayabilirler. Bu durumlarda bile yine sabırlı davranmaya, onlara konunun önemini izah etmeye gayret etmeliyiz. Eğer onları kazanmak istiyorsak, onların yaptıkları yanlışlarını fark etmelerini, böylece hata yapmalarını azaltmanın yolunu aramalıyız. Çünkü karşımızdaki insan, tek olan Tanrı’nın sevdiği bir kul olabilir.

Ancak, içten pazarlıklı olanlar mutlaka bulunacaktır. Olayların farkında olmadığımızı zannettikleri için, ikiyüzlü davranarak, ısrarla sabrımızı taşırmaya uğraşanların, Yüce Yaradan’ın sevdiği kul olmaları ihtimali zayıftır. Bunlara gereken cevabı –ister sosyal isterse ticari olsun- kendi normu içerisinde vermekten çekinmemeliyiz. Çünkü böylelerinin, bizim yüzümüze karşı bizi överken, arkamızdan kuyumuzu kazan bu yapılarını değiştirmeleri zordur. Belki, bizim, onların anladıkları dilden olan davranışımız, onları düşünmeye sevk eder de, bazısını kazanırız.

Allah’ım, Senin sevdiğin ama benim bilmediğim insanlara sert davranmaktan, Sana sığınırım.

Allah’ım, bizim Senden başka sığınacak yerimiz, yardım isteyecek kapımız yok. Lütfunla bizlere mağfiret eyle.

Allah’ım, hainlik ve nankörlük yapanlara karşı, anladıkları normla karşılık verebilmemiz için, lütfunla bizlere yardımcı ol.

GELECEĞİMİZDE SÖZ SAHİBİ OLMAK İSTEYENLERE

Bu sitede yayınladığımız “Önce Kendimizi Sorgulama” ve “Rauf Denktaş’ın Gençlere Tavsiyeleri” isimli makalelerimizde, yazımızın başlığıyla alâkalı bazı fikirlerimizi okuyucularımızla paylaşmıştık. Bu yazımızda, konuyu biraz daha farklı açılardan irdelemeye çalışacağız.

Geleceğimizde söz sahibi olmak isteyen gençler, konulara çözüm odaklı yaklaşmayı alışkanlık haline getirmeye çalışmalıdırlar.

Her insanın yaşamında sıkıntılı anlar vardır. Sıkıntısız bir hayat düşünülemez. Günlük geçimiyle meşgul olan insanların bazıları, sıkıntıları hep fakirlerin çektiğini düşünür. Eğer yakından inceleme fırsatı bulsalardı, zenginlerin ve üst makamlardakilerin sıkıntılarının, kendilerinin çektiğinden daha fazla olduğunu görürlerdi. Zenginlerin durumları, tıpkı “büyük dağın kar’ı, büyük olur” özdeyişindeki gibidir. İnsanlar daha çok şeye sahip oldukça, elindekileri kaybetme korkusunu yaşarlar. Ayrıca, sahip oldukları varlıklarını artırabilmek için sürekli mücadele etmek zorunda kalırlar.

Sahip olduklarını muhafaza edebilmek ve artırabilmek için, karşılaştıkları sorunları çözmek zorundadırlar. Çözülemeyen her sorun, sonunda ve mutlaka kendilerine kayıp olarak geri döner. Bu sebeple, konulara çözüm odaklı yaklaşmayı öğrenmeleri gerekir. Bu yaklaşım ne kadar erken yaşta başlarsa, insanın yapısında o kadar etkili olur ve kararlarına otomatik olarak yansımaya başlar.

Konulara çözüm ararken dikkat edilmesi gereken en önemli husus, üretilen fikirlerin adalet temeline dayanmasıdır. Adalet esası, yaşamımızın her alanından geçerlidir. Bu sebeple, ister iş hayatımızda, ister sosyal yaşantımızda, isterse evliliğimizde olsun, çözümlerimiz mutlaka adalet temeli üzerine olmalıdır. Taraflardan sadece birinin menfaatine yönelik çözümler, çözüm değil, menfaatçiliktir. Hinlik düşünülerek üretilecek fikirler, meseleleri çözmek yerine daha büyük sorunların oluşmasına vesile olur. İnsanlar, her zaman menfaatlerinin peşinde koşmazlar. Bazen duyguları tarafından yönlendirilirler. Karşısındakine kızdığı için onun zararına olacak bir çözümü, sanki onun faydasına imiş gibi sunabilir. Veya başkalarına olan kızgınlığından dolayı, karşısındakini seviyormuş gibi davranması mümkündür. Duyguların yönlendirdiği çözüm fikirlerinin adaletli olmaları ihtimali zayıftır.

Gençlerin dikkat etmelerinde fayda olan bir başka husus, başlarına gelen olayları değerlendirirken, konunun hem iyi hem de kötü sonuçlarını düşünmeye çalışmalarıdır. Ancak, kötü sonuçlarını hayal ettiğinizde bile, “vardır bunda da bir hayır” diyerek sabırlı ve sakin düşmeye çalışın. Bu konuyla ilgili fikrinizi çevrenize anlatırken kötü yönünü değil, daima iyi yönünü bahsedin. Böylece hem kendinizi muhtemel kötü sonuçların etkisinden kurtarmış olursunuz, hem de çevrenizi mümkün olduğunca güzel düşünmeye yöneltmiş olursunuz. Fakat burada hassas bir durum vardır. Olayların kötü yönleri, çevremizdekileri ve başkalarını da kötü etkileyecek özellikte ise, konuyu hada bir titizlikle irdelememizde fayda vardır.

Bizim bu tavsiyemizi uygulamak zordur. Birçok zaman ben kendim de uygulayamamışımdır. Ama eğer uygulamaya gayret etmezsek, düşüncelerimiz bizleri esir alırlar. Belki de bu sebeple atalarımız “iyi düşünürsen iyilikleri yaşarsın, kötü düşünürsen kötülükler yakanı bırakmaz” demişlerdir. Yaşadığımız bir olayın kötü sonuçlarını düşünmeye başladığımızda, kendimizi, tersliklerin üst üste geldiğinden yakınırken bulduğumuzu unutmayalım.

Gençlerin zorlanacakları konulardan birisi de, risk hususudur.

Bilindiği gibi her insan hayatının her döneminde, önüne çıkan farklı seçenekler arasında seçim yapmak zorunda kalır. Ancak, hangisini seçerse seçsin, hepsinin hem olumlu hem de olumsuz yönleri vardır. Hiçbir seçenek, yüzde yüz faydalı veya yüzde yüz zararlı değildir. Zaten böyle olsa ona yol ayrımı denilmez ve seçim yapmak durumuna düşülmez. Bir belediye otobüsüne bindiğimizde, eğer koltukların çoğu boş ise, kısa bir yolculuk için yapacağımız koltuk seçimimizde, sonradan hatalı olduğumuzu düşünmemiz ihtimali kuvvetlidir.

Bu nedenle karşılaştığımız yol ayrımlarında girdiğimiz her yolun bize kazandırdıkları olacağı gibi, kaybettirdikleri de olacaktır. Yani her seçeneğin bir riski vardır. Bazen, kazanç ve kayıplar birbirine yakındır. Böyle durumlarda çoğu insan seçim yapmak istemez. Hareket etmeden kararsız bekler. Beklemelerinin sebebi, olayın iyi yönünün daha belirginleşmesini görmektir. Dolayısıyla olayların fayda ve zararları netleşmedikçe hareketsiz kalırlar.

Hâlbuki atalarımız “hareketsizlik, yani kararsızlık, en kötü karardan daha kötüdür” demişlerdir. Demek ki, karasız kalmamak, mutlaka hareket etmek gerekir. Ama sırf hareket etmiş olalım diyerek, hiç hesapsızca seçim yapmamak gerekir. Cahil cesareti, çoğu zaman olumlu sonuç vermez. Ters neticeler doğurur ve insanın başarısız olmasına sebep olur.

Dolayısıyla karar vermekten çekinip hareketsiz kalmamalıyız. Fakat hesapsız bir şekilde de hareket etmemeliyiz.

Risk aldığımız şartları irdelerken, onları iki gurupta değerlendirebiliriz. Birincisi, sonuçları sadece kendimizi ilgilendiren konulardır. Bu durumda dikkat edilecek olan husus, sonucun bizim tamamen batışımıza sebep olmamasıdır. Batışımız sözünü sadece maddi anlamda almamak gerekir. Yapacağımız seçim, bizi ateşe yani cehenneme götürecek yapıda olmamalıdır.

Dolaysıyla, biraz daha mantıklı bir şekilde risk alarak, zarar görsek bile sahneden çekilmemize veya ateşe gitmemize neden olmamalıdır. İkincisi, toplumu ve insanlığı yakından ilgilendiren hususlardır. Bu durumda daha mantıklı davranmak, içi boş kararlar almamak gerekir. Ancak bazen, riski görmek gerekebilir. Böyle durumlarda, haktan ve adaletten şaşmamalıyız. Yüce Yaradan’ın yardımını alacak nitelikte kararlar almaya çalışıp harekete geçmeliyiz. Çünkü kararlarımızın sonucu sadece bizi değil, insanlığı ilgilendirdiği için, kendimizi feda etme riskini almamız, bizim kendimizle gurur duymamıza ve ölümsüzleşmemize vesile olabilir. Bu nedenle, gerektiğinde kendimizi insanlık için feda etmekten çekinmezsek, hem hayatımız anlamlanmış olur, hem de Yüce Yaradan’ın huzuruna yüz akıyla gitmiş oluruz.

Geleceğimizde söz sahibi olmak isteyen gençlerin, dikkat etmeleri gereken bir husus daha var. Bir insanın başarısı, zor işlere katlanabilmesiyle doğru orantılıdır. Katlanılan her zorlu işin sonunda başarı olmayabilir. Ama ısrarlı bir şekilde mücadele verilirse, başarı ihtimali artar.

Unutmayalım ki, zorluğa katlanmaktan çekinerek hep kolay işleri seçersek; bu kolaycılığımız; şahsımızı da, şirketleri de, devletleri de ve sonunda dünyayı da felâketlere doğru sürükleyebilir. İster iş hayatımızda, ister sosyal yaşantımızda, isterse evliliğimizde, zor işlere katlanmayı başarmaya çalışmalıyız. Çünkü hiçbir insan, hayatını sadece kendi başına yaşamıyor. Toplum içerisinde yaşadığımız için, her kararımız başkalarını da ilgilendirmektedir. Başkalarının zarar görmelerini azaltmak için, kendimizden fedakârlık yapmamız gerekebilir. Her fedakârlık, zorluk demektir.

Bir işi başarmak zordur, ama başarıyı muhafaza etmekten daha kolaydır. Başarımızı sürdürebilmemiz, onu elde ederken sıkıntı çekip çekmediğimizle doğru orantılıdır. Herkes, başarı için zorluklara katlanılması gerektiği gerçeğini bilir. Ama bir insanın kendisini zora sokacak kararlar alabilmesi kolay değildir. Zor kararlar alabilmesi için, öncelikle kendisini ikna etmesi gerekir. Bunun için de, kendisine bazı anlamlı hedefler oluşturması iyi bir yöntemdir. Bir şeyin, anlamlı bir amaç olabilmesi, aldığı kararının sonucunun sadece kendisine değil, çevresine ve daha da önemlisi, insanlığa faydalı olması ile doğru orantılıdır. Böyle bir anlamlı hedefe matuf kararlar aldıktan sonra başarılı olmak, o insanın, kendisiyle gurur duymasına vesile olacaktır.

Bilimsel ve teknolojik buluşların çoğuna baktığımızda, insanlığa ciddi anlamda faydası olmuş çalışmaları yapanların çok büyük çoğunluğunun, acılar içerisinde mücadele ettiklerini görürüz. Ancak, acı çeken ve zorluklara katlanan her insanın başarılı olacağını söyleyemeyiz. Ama kendisi için belirlediği anlamlı hedefinden gözünü ayırmadan, zorluklarla yaptığı mücadeleye süreklilik kazandırdıkça, başarılı olma ihtimali artar. Dolayısıyla, zorluklar ve çekilen sıkıntılar, insanı yolundan çevirmemelidir.

Zorluklara göğüs germek güç iken, bu mücadeleyi sürekli olarak yapmak çok daha fazla zordur. Bu zorluğu aşmak istiyorsak, zorlukları aşılması mümkün olmayacak birer engel gibi görmemeliyiz. Engelleri aşmak için, yaşamımız sırasında mutluluk duymayı öğrenebilmeliyiz. Bunun için de önce, küçük şeylerden mutlu olmaya gayret etmeliyiz. Küçük şeylerden mutlu olmaya başladıkça, mücadele enerjimiz de artacaktır.

Diğer yandan, her sıkıntıya düştüğümüz ve pes etme noktasına doğru gittiğimizde, kendimize belirlediğimiz ve hayatımızı anlamlandıracak olan hedefimizi hatırlayarak, ondan gözümüzü ayırmamalıyız. Mücadelemizi anlamlandırdıkça, iç huzuru yakalarız. İç huzuruna ulaştıkça, sıkıntılar bizi daha az etkiler. Böylece sıkıntıların bizi mutsuz etme ihtimalini azaltmış oluruz.

Geleceğimizde söz sahibi olmak isteyen gençler, düşündüklerinin içerisinden uygun gördüklerini uygulamaya koymaktan çekinmemelidir. Belki yapacağı uygulamada başarılı olamayacaktır. Bir fikrin başarılı olup olmayacağı, uygulamaya geçilmeden anlaşılamaz. Diğer taraftan, uygulanmamış hiçbir düşüncenin başarılı olma şansının olmadığını da unutmamak gerekir. Aklımıza gelen bir fikrin, olumlu ve olumsuz yönlerinin neler olduğunu, önceden düşünebiliriz. Ancak bir fikrin eksiklerini görmek ve tamamlamak, sadece düşünmekle mümkün olmaz. Sadece, uygulamanın sonunda anlaşılabilir. Bu konuda bizden öncekilerin tecrübelerinden yararlanmaya çalışırsak, ileride karşılaşacağımız hataları azaltırız. Fakat insan olarak yapımız, başkalarının tecrübelerinden yararlanmaya daha az meyillidir.

Yaptığımız uygulamalarda başarılı olamazsak, moralimizi bozmamalı ve vazgeçmemeliyiz. Ancak, körü körüne de devam etmemeliyiz. Başarısız olmamızın sebeplerini irdeleyerek yeniden çalışmalarımıza başladıkça, başarmaya daha çok yaklaşırız. Ama aldığımız sonuçları ve bunların sebeplerini incelemeden, sırf sebat göstermiş olmak için aynı şeyleri yaparak denemelerimize devam etmek anlamsızdır. Einstein’ın tanımıyla, “aynı şeyi yaparak farklı sonuçlar beklemek” deliliktir.

OLDUĞU GİBİ GÖRÜNME ÜZERİNE

İnsanların olduklarından farklı göründükleri oranda takdir edildikleri tek yer, tiyatro veya film sahnesidir. Ancak, her rolün oyuncusu aynı takdiri toplamaz. Oynadığı rolün halk tarafından nasıl algılandığı önemlidir. Eğer filmlerde, hep kötü insanı canlandırıyorsa, sokakta karşılaştığı bazı insanlar tarafından sözlü veya fiili tacize maruz kalabilirler. Bilhassa, kahraman rolünü oynayan bir karaktere kötülük eden oyuncular veya vatana ihanet rolünü oynayanlar, fakir semtlerin sokaklarında dolaşırken çok dikkat etmelidir. Çünkü halk onun, göründüğü gibi olduğunu zanneder ve tepkisini gösterir.

Toplumlar, oldukları gibi görünen insanlara itibar ederler. Bu sebeple, hemen bütün insanlar, kendilerinin oldukları gibi göründüklerini iddia ederler. Peki, insanların büyük çoğunluğu böyle bir iddiada bulunduğuna göre, biz, o insanın göründüğü gibi olup olmadığını nasıl anlayacağız?

Bilhassa şehirleşmenin arttığı, küreselleşmenin yaygınlaştığı bir ortamda, “olduğu gibi görünmeyen” insanların sayıları, hızla artmaktadır. Küçük bir kasabada veya köyde, olduğundan farklı görünmeye çalışan insanları tespit etmek, kalabalık şehirlere göre daha kolaydır.

Günümüzde, olduğu gibi görünmediklerine en çok inanılan gurup, siyasetçilerdir. Hemen her ülkede aynı inanış geçerlidir. Ancak siyasetçilerin de, küçük yerleşim yerlerinde politika yapanlarının, göründükleri gibi olup olmadıklarını anlamak daha kolaydır. Ülke genelinde ve televizyonlar aracılığıyla siyaset yapanları anlamak ise, en zor olanıdır. Bilhassa, yöneticilerin seçimlerle değiştikleri ülkeler için bu zorluk daha fazladır. Çünkü amcam Fahri Küpçü’ nün deyimiyle, “oy korkusu” için söylenebilecek şey, “asrın korkusu” olduğudur. Oy korkusu olan her insan, hileli yollara başvurmaktan çekinmez.

Bilhassa halkının eğitim ve Ariflik seviyesi düşük olan ülkelerde, başarılı siyasetçi şöyle tarif edilmektedir: “Bir kişi, rakibi olan bir şahısla yan yana dururken, çevredekilere belli ettirmeden, yanındakinin ayağına basıyor, ama ondan önce ve acıyla, ‘ayağıma bastılar’ diye feryat ediyorsa, o şahıs iyi bir siyasetçi olmuş demektir.”

Böylesine hilekâr bir siyasetçinin, olduğu gibi görünüp görünmediğini halkın anlaması için uzun yıllar geçmesi ve o siyasetçiyi yakından takip etmesi gerekir. Bu nedenle biz bu yazımızda, politikacıları konumuzun dışında tutacağız.

Bir şahsın, olduğu gibi görünmediğini anlamak için, bazı kıstaslara dikkat etmemiz gerekir. Böylelerinin ortak özelliklerinden birisi, düşüncelerinin, maddi bakış açısının etkisinde kalmasıdır. Bir kişi, ister semavi dinlere mensup olsun, ister Hinduculuk veya Budizm’e inandığını söylesin, maddi güç elde etmenin peşine düşmüşse, ona şüpheyle bakmak lâzımdır. Maddi gücün peşine düşen birisini anlamak için, onun sözleriyle yaptıklarını karşılaştırmak yeterlidir. Hep fedakârlıktan bahsediyor ama yaşamının lüksünden hiç vazgeçmiyorsa, kesinlikle, göründüğü gibi olmayan birisidir.

Olduğu gibi görünmeyen bir kişiyi tespit etmenin bir başka yolu, onu yakın takip etmektir. Eğer bir şahıs, çevresindekilere hayattan şikâyet ediyorsa ve mutsuzsa o kişi göründüğü gibi olmayan birisidir. Yaşamı sırasında sürekli rol yapmak zorunda olan kişinin, mutlu olabilmesi çok zordur. Bu kişi, tiyatro oyuncusu gibi kabiliyetli bile olsa, dikkatli bir gözlemle mutsuzluğu anlaşılır. Gündüz, canını çok sıkan acı haberler alan bir oyuncu, akşamleyin komik veya mutlu bir insanı canlandırmak zorunda kalmışsa, o günkü oyununda yapmacık halleri daha çok olur. Eğer bir oyuncu, gündüz çok mutlu olacağı haberler almışsa, akşamleyin mutsuz veya şirret bir kişiyi canlandırmak zorundaysa bile, bunu çok daha kolay yapar. Mutsuzluk, onun rol gereği bile olsa olduğu gibi görünmesine engel olur. Bir oyuncunun bile, rol gereği, olduğu gibi görünebilmesi için onun mutlu olması gerekiyorsa, olduğu gibi görünmeyen bir insanın mutlu olması ihtimali çok düşüktür.

Peki, olduğu gibi görünmeyen bir insanın mutsuz olma ihtimali niçin daha çoktur? Akla gelebilecek cevaplardan birisi, olduğu gibi değil de, başka biri gibi görünmeye çalışmanın zor olduğu hususudur. Eğer, kendisinden başka bir karakteri oynamak kolay olsaydı, tiyatro ve sinema oyuncuları rollerine uzun süre çalışmak zorunda kalmazlardı. Hattâ rolünün hakkını verebilmek için, bir süre rolüyle ilgili ortamlarda yaşamaya uğraşmazlardı. Eğitim almış oyuncular için bile zor olan başkası gibi görünme çabası, sıradan insanlar için çok daha zordur.

Zorluklar, insanları gerer. Gerginlikler, kişiyi mutsuzluğa yönlendirir. Bir tiyatro oyuncusu bile, uzun çalışmalar sonunda sergilemeye başladığı oyunda bir hata yapacak olursa, seyirciler tarafından iyi karşılanmaz. Hataları birkaç kere tekrarlarsa, seyircilerin kızgınlığına muhatap olur. Ama hata yapmadan oyunu bitirirse, alkışlanır. Bir oyuncunun zorlandığı bu durum, sıradan insan için, çok daha korkulu olur. Çünkü insanlar, günlük yaşamlarında çoğu zaman tiyatro sahnesinde gibidirler. Dolayısıyla, her an hata yapabilirler. Her an hata yapma ihtimalinin, insanı mutsuz etmesi çok normaldir.

Olduğu gibi görünen bir insan, kendi yapısına uygun bir karakteri canlandıran oyuncu gibidir. Oyuncu, canlandırdığı bu rolünde, kendi gibi bir karakter olmuştur. Bu nedenle, kendisini sıkmaz, çünkü hata yapma ihtimali çok düşüktür. Dolayısıyla rahattır. Rahatlık insana huzur verir. Huzurlu insan, mutludur. Demek ki, olduğu gibi görünmek, insanı mutlu eder.

Olduğu gibi görünmeyen insanların bazıları, hata yapmadan dayanabilirler. Bilhassa siyasetçilerde böyleleri vardır. Böyle politikacıların hata yapmamaları için, konuşmaları, kendilerine sorulacak sorular ve verecekleri cevaplar önceden hazırlanır. Trompturlar aracılığıyla okuduklarından çok az hata yaparlar. Bazen hata yaparlarsa da, taraftarları onları affederler. Ama dıştan hatasız görünen bu siyasetçilerin iç dünyalarını görebilseydik, ne kadar huzursuz ve gergin olduklarını anlayabilirdik.

Hz. Mevlana Celaleddin’in tavsiyelerinden birisi şöyledir:

“Ya olduğun gibi görün, ya da göründüğün gibi ol”

Göründüğü gibi olmak, insanın daha rahat davranmasını sağlar. Fakat bu şekilde davrananların birçoğu mutlu olamaz. Dolayısıyla, mutlu olmayı sağlama almak için, göründüğümüz gibi olmaya çalışmak değil, olduğumuz gibi görünmeye çabalamak gerekir.

İyilik düşünen, şefkatli ve merhametli insanlar, oldukları gibi görünürlerse mutlulukları artar. Kötülük düşünen, menfaatinin peşinde koşan insanlar, oldukları gibi görünürlerse, kazançları uzun ömürlü olmadığı gibi, “su testisi suyolunda kırılır” atasözündeki gibi, bir gün her şeylerini kaybedebilirler. Dolayısıyla onlar; iyi, şefkatli ve merhametli gibi görünmeye çalışırlar. Ama sadece iyi görünmeyi hedeflediklerinden, yani iyiliği içselleştirmediklerinden, mutlaka bir yerlerde, hata yaparlar ve gerçek kimlikleriyle davranırlar. Böyle bir hata yaptıklarında da, geçmişte oynadıkları bütün oyun bitebilir.

Hâlbuki menfaatinin peşinde koşarken kötülük düşünen insanlar, dışarıya karşı görünmeye çalıştıkları gibi iyilik düşünen insan olmaya gerçekten çabalasalar, sonuç farklı olabilir. Zaman içerisinde içlerindeki iyilik duygusu baskın hale gelir. Böylece, hem bu dünyada huzur bulabilirler, hem de ahiret hayatlarında huzur bulma ihtimallerini artırırlar. Dolayısıyla, görünmeye çalıştıkları gibi iyilik dolu olurlarsa, mutluluğu yakalayabilirler.

İyilik dolu olan insanların içerisinden hiç kimsenin, kötülük dolu olarak görünmeye çalışmayacağı aşikârdır. Bu sebeple bunlarla ilgili irdeleme yapmaya gerek yoktur.

Allah’ım hatalarını anlayarak, görünmeye çalıştıkları gibi iyi insan olmaya gayret edenleri, lütfunla, doğru yola ilet.

Allah’ım, hatalarından dönerek salih amel işleyenlere, lütfunla, merhamet eyle.

Senin her şeye gücün yeter.